Tartışmanın Kökleri ve Bağlamı
Türkiye’nin eğitim ve siyaset gündeminin en istikrarlı ve en kutuplaştırıcı konularından biri olan İmam Hatip Liseleri (İHL), özellikle son yirmi yılda sayıları ve toplumsal etkileri artarak tartışmaların odağına yerleşmiştir. Bu kurumlar, “dindar nesil” yetiştirme politikalarının bir aracı olarak görülmekten, siyasi ve bürokratik kadroların yetiştiği bir “arka bahçe” olarak nitelendirilmeye kadar geniş bir yelpazede değerlendirilmektedir. Bu tartışmaların merkezinde, özellikle sosyal medyada ve kamusal alanda sıkça dile getirilen “İmam Hatip Lisesi sayısının aşırı olduğu” yönündeki algı bulunmaktadır. Bu rapor, söz konusu algının kökenlerini, veriye dayalı gerçekliğini ve altında yatan karmaşık sosyo-politik dinamikleri çok boyutlu bir perspektifle ele almayı amaçlamaktadır.
Bu analizin temel araştırma sorusu, İHL sayılarındaki artışın, Türkiye’nin genel liseleşme ve okullaşma oranları bağlamında değerlendirildiğinde, kamusal algıda yansıtıldığı gibi “aşırı” bir boyutta olup olmadığıdır. Diğer bir deyişle, bu algı istatistiksel bir gerçekliğe mi dayanmaktadır, yoksa siyasi ve ideolojik bağlamlardan mı beslenmektedir? Bu soruyu yanıtlamak üzere hazırlanan rapor, tarihsel analiz, Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) ve Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) gibi resmi kaynaklardan elde edilen nicel verilerin analizi, sivil toplum kuruluşları (STK) tarafından hazırlanan raporlar ile akademik çalışmaların nitel doküman analizini ve kamuoyu araştırmalarının bulgularını sentezleyen karma bir metodoloji izlemektedir. Amaç, okuyucuya konunun bütünsel bir resmini sunarak, ezberlenmiş argümanların ötesinde, veriye dayalı ve nüanslı bir anlayış geliştirmektir.
Tarihsel Serüven: Kuruluştan 28 Şubat’a
İmam Hatip Liselerinin kökleri, Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde, 1913 yılında kurulan Medresetü-l Eimmeti ve’l Hutebâ’ya kadar uzansa da, modern formunu ve kurumsal kimliğini Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte kazanmıştır. Bu okulların tarihsel serüveni, Türkiye’nin siyasi ve toplumsal dönüşümleriyle paralel bir seyir izlemiştir.
Cumhuriyetin İlk Yılları ve Tevhid-i Tedrisat
3 Mart 1924’te kabul edilen Tevhid-i Tedrisat (Öğretim Birliği) Kanunu, İHL’lerin kurumsal çerçevesini çizen temel yasal metindir. Bu kanunla bir yandan medreseler kapatılırken, diğer yandan kanunun 4. maddesi uyarınca, “imamlık ve hatiplik gibi dinî hizmetlerin görülebilmesi için” ayrı okullar açılması öngörülmüştür. Bu doğrultuda, Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlı olarak 29 merkezde İmam Hatip Mektepleri kurulmuştur. Bu okullar, Cumhuriyet’e bağlı, aydın din adamları yetiştirme misyonuyla tasarlanmış, müfredatlarında bilim ve yabancı dil derslerine önemli bir yer ayrılmıştır.
Açılış ve Kapanış Döngüsü (1924-1951)
1924’te açılan bu okullar, dönemin sekülerleşme politikaları ve toplumsal talebin yetersizliği gibi nedenlerle beklenen ilgiyi görmemiş ve sayıları giderek azalarak 1930 yılında öğrenci yokluğu gerekçesiyle tamamen kapatılmıştır. 1930-1948 yılları arası, Türkiye’de kurumsal din eğitimi açısından bir boşluk dönemi olarak kabul edilir. Bu ihtiyacı gidermek amacıyla 1949’da açılan ve 10 ay süreli olan “İmam Hatip Kursları” ise yetersiz kalmıştır.
Yeniden Doğuş: Demokrat Parti Dönemi (1951-1960)
İmam Hatip Okullarının tarihinde asıl dönüm noktası, 1950 seçimleriyle iktidara gelen Demokrat Parti’nin (DP), toplumsal taleplere yanıt olarak 1951-1952 eğitim yılında 7 ilde bu okulları yeniden açmasıdır. Başlangıçta 4 yıllık ortaokul ve 3 yıllık lise kısmından oluşan 7 yıllık bir yapıya sahip olan bu okullar , kısa sürede muhafazakâr kesim için önemli bir eğitim kurumu haline gelmiştir. Bu dönem, aynı zamanda mezunların yükseköğrenime geçiş hakkı elde etme mücadelesinin de başladığı yıllardır.
Genişleme ve Meşruiyet Arayışı (1960-1990)
1960’lı ve 1970’li yıllarda İHL’lerin sayısı istikrarlı bir şekilde artmıştır. Özellikle Millî Selamet Partisi’nin (MSP) koalisyon ortağı olduğu 1975-1978 yılları arasında 230 yeni İHL açılması, bu okulların siyasetle olan bağını ve siyasi iktidarların desteğiyle nasıl büyüdüğünü göstermesi açısından dikkat çekicidir. 1973 yılında okulların adı resmen “İmam Hatip Lisesi” olarak değiştirilmiştir. Bu okulların tarihinde bir diğer kritik eşik, 12 Eylül 1980 darbesi sonrası yapılan bir yasal düzenleme ile 1983 yılında mezunlarına üniversitelerin tüm fakültelerine gitme hakkının tanınmasıdır. Bu değişiklik, İHL’leri yalnızca din görevlisi yetiştiren bir meslek okulu olmaktan çıkarıp, genel liselere alternatif, akademik hedefli bir okul türü haline getirmiş ve talebi önemli ölçüde artırmıştır. 1985 yılında ise ilk “Anadolu İmam Hatip Lisesi”nin açılmasıyla, yabancı dil eğitimi ve daha yüksek akademik standartlar da denkleme dahil olmuştur.
Zirve Dönemi: 28 Şubat Öncesi
1990’lı yılların ortalarına gelindiğinde İmam Hatip Liseleri, hem sayısal büyüklük hem de toplumsal etki açısından zirve dönemini yaşamıştır. 1996-1997 eğitim-öğretim yılında İHL’lerin ortaokul ve lise kısımlarındaki toplam öğrenci sayısı 600 bine yaklaşmış, lise kademesindeki öğrenciler tüm lise öğrencilerinin yaklaşık %11’ini oluşturmuştur. Bu dönemde İHL’ler, muhafazakâr ailelerin çocuklarını hem dini değerlerle hem de modern bilimlerle donatarak üniversiteye, bürokrasiye ve siyasete taşıyan temel bir sosyal mobilizasyon kanalı haline gelmişti. Bu durum, bu okulları bir sonraki dönemin siyasi çatışmalarının merkezine yerleştirecekti.
Kırılma Noktası: 28 Şubat Süreci ve Etkileri (1997-2002)
1990’ların sonunda İmam Hatip Liselerinin ulaştığı sayısal ve toplumsal etki, Türkiye’nin siyasi ve askeri elitleri tarafından bir tehdit olarak algılandı. 28 Şubat 1997 tarihli Millî Güvenlik Kurulu (MGK) toplantısıyla başlayan ve “postmodern darbe” olarak adlandırılan süreç, İHL’leri ve başörtüsünü “irticai faaliyetlerin merkezi” olarak hedef alarak bu okulların etkisini kırmaya yönelik sistemli bir operasyonun başlangıcı oldu.
Yasal Düzenlemeler ve Yıkıcı Sonuçları
28 Şubat sürecinin İHL’ler üzerindeki etkisi iki temel yasal düzenleme üzerinden gerçekleşti:
- 8 Yıllık Kesintisiz Eğitim: 16 Ağustos 1997’de çıkarılan 4306 sayılı yasa ile ilköğretim 8 yıla çıkarılarak kesintisiz hale getirildi. Bu düzenlemenin en doğrudan sonucu, İmam Hatip Liselerinin “can damarı” olarak görülen ortaokul kısımlarının kapatılması oldu. Bu adım, okulların ilkokuldan itibaren öğrenci almasını engelleyerek temel öğrenci kaynağını bir anda kuruttu.
- Katsayı Uygulaması (1998): Yükseköğretim Kurulu (YÖK) tarafından 1998’de uygulamaya konulan katsayı sistemi, İHL’lere vurulan ikinci ve daha etkili darbe oldu. Bu sistemle, meslek lisesi mezunlarının üniversite sınavında kendi alanları dışında bir bölüm tercih etmeleri durumunda, Ortaöğretim Başarı Puanları (OBP) çok düşük bir katsayıyla çarpılmaya başlandı. Bu uygulama, İHL mezunlarının İlahiyat Fakülteleri ve Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği bölümleri dışında bir fakülte kazanmasını matematiksel olarak neredeyse imkânsız hale getirdi.
Sayısal Çöküşün Verilerle Analizi
Bu iki müdahalenin sonuçları, İHL’ler için tam bir çöküş oldu. Rakamlar, yaşanan dramatik düşüşü net bir şekilde ortaya koymaktadır:
- Öğrenci Sayısı: 28 Şubat öncesinde ortaokul ve lise kısımlarında toplam öğrenci sayısı 600 binlere ulaşmışken , bu sayı 2002-2003 eğitim-öğretim yılında 64.534’e kadar geriledi.
- Okul Sayısı: Okul sayısı 600 civarındayken, süreç içerisinde 450’ye düştü.
- Oransal Düşüş: 1996-1997’de tüm lise öğrencilerinin %10,88’ini oluşturan İHL öğrencilerinin oranı, 2004 yılında %2,37’ye kadar düştü.
Bu müdahaleler, sadece sayısal bir azalmaya yol açmadı. 28 Şubat süreci, İHL’ler etrafında güçlü bir “mağduriyet kimliği”nin pekişmesine neden oldu. Bu okullar ve mezunları, haksızlığa uğramış, eğitim hakları ellerinden alınmış bir topluluğa dönüştü. Bu mağduriyet anlatısı, sonraki yıllarda Adalet ve Kalkınma Partisi’nin (AK Parti) bu okullara yönelik pozitif ayrımcılık içeren politikalarının en önemli toplumsal meşruiyet zeminini oluşturdu. İronik bir şekilde, İHL’leri zayıflatmayı hedefleyen bu müdahale, onları muhafazakâr siyaset için daha önce hiç olmadığı kadar güçlü bir sembole dönüştürdü.
Dahası, katsayı uygulaması yalnızca İHL’leri değil, tüm meslek liselerini derinden etkiledi. Türkiye’nin sanayisi için kritik öneme sahip ara eleman yetiştiren teknik ve endüstri meslek liseleri de bu uygulamadan büyük zarar gördü. Bu politika, Türkiye’de mesleki eğitimin genel çöküşünü hızlandıran, gençleri kitlesel olarak akademik liselere yığarak üniversite kapılarında orantısız bir baskı yaratan ve eğitim sisteminde on yıllarca sürecek bir dengesizliğin tohumlarını eken sistemik bir hataydı.
AK Parti Dönemi ve İmam Hatiplerin Yeniden Yükselişi (2002-2025)
2002 yılında iktidara gelen AK Parti için İmam Hatip Liseleri meselesi, hem kendi siyasi tabanının bir talebi hem de 28 Şubat sürecinin yarattığı “mağduriyetleri giderme” vaadinin bir parçasıydı. Bu dönem, İHL’lerin sadece eski gücüne kavuştuğu değil, aynı zamanda eğitim sistemi içinde yeniden tanımlandığı bir restorasyon ve genişleme süreci oldu.
28 Şubat Politikalarının Geri Alınması
AK Parti iktidarının ilk yıllarındaki eğitim politikaları, 28 Şubat’ın etkilerini ortadan kaldırmaya odaklandı. Bu sürecin en önemli adımı, üniversiteye girişteki katsayı engelinin kaldırılması oldu. 2009 yılında yapılan düzenlemelerle katsayı farkı azaltıldı ve 2011’de tamamen kaldırıldı. Bu adım, İHL’lere olan talebi yeniden canlandırdı. 2002’de 70 binin altına düşen öğrenci sayısı, katsayının etkisinin azalmasıyla hızla artarak 2011-2012 eğitim yılında 268 bine ulaştı.
Milat: 4+4+4 Eğitim Sistemi (2012)
İHL’lerin tarihinde 1951’deki yeniden açılış ve 1997’deki ortaokulların kapatılması kadar kritik bir diğer dönüm noktası, 2012 yılında yürürlüğe giren ve kamuoyunda 4+4+4 olarak bilinen yeni eğitim sistemidir. Bu sistem, İHL’ler için kapsamlı bir “restorasyon” ve “genişleme” dönemini başlattı.
- Ortaokulların Yeniden Açılması: Sistemin en kritik sonucu, 1997’de kapatılan İmam Hatip ortaokullarının (İHO) yeniden açılmasıydı. Bu adım, okulların öğrenci havuzunu ilkokuldan itibaren, yani çok daha erken bir yaştan itibaren yeniden oluşturmasına olanak tanıdı.
- Okul Dönüşümleri: 4+4+4 sistemiyle birlikte, Millî Eğitim Bakanlığı genel liseleri kademeli olarak Anadolu Lisesi, Meslek Lisesi veya İmam Hatip Lisesi’ne dönüştürme politikası izledi. Bu süreçte, özellikle birçok köklü genel lisenin İHL’ye dönüştürülmesi kamuoyunda büyük tartışmalara yol açtı. Eğitim Reformu Girişimi (ERG) tarafından hazırlanan raporlara göre, 2010-2014 yılları arasındaki okul dönüşüm sürecinde en yüksek oransal artış %73 ile İmam Hatip Liseleri’nde yaşandı. Bu durum, iktidarın sadece talebe cevap vermediği, aynı zamanda “talep yarattığı” ve öğrencileri bu okullara “yönlendirdiği” yönündeki eleştirileri güçlendirdi.
“Dindar Nesil” Söylemi ve Program Çeşitliliği
Bu genişleme süreci, dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’ın sıkça dile getirdiği “dindar ve kindar nesil yetiştireceğiz” söylemiyle ideolojik bir çerçeveye oturtuldu. İHL’ler, bu projenin merkezine yerleştirildi ve bu okullara bütçeden ve fiziki altyapıdan özel kaynaklar aktarıldığı yönünde STK’lar ve eğitim sendikaları tarafından sıkça eleştiriler dile getirildi.
Artan okul sayısıyla birlikte İHL’ler kendi içinde de bir dönüşüm geçirdi. Özellikle merkezi sınavla öğrenci alan “Proje Anadolu İmam Hatip Lisesi” modelinin ortaya çıkması, bu okulların statüsünü değiştirdi. Fen ve Sosyal Bilimler Lisesi programları uygulayan, İngilizce, Arapça, Almanca, İspanyolca, Çince gibi 10 farklı dilde hazırlık sınıfları açan, sanat ve spor alanlarında uzmanlaşma imkânı sunan bu proje okulları, İHL’leri geleneksel “meslek okulu” kimliğinden çıkarıp, Fen ve Anadolu Liselerine alternatif bir “akademik lise” olarak yeniden konumlandırma stratejisinin bir parçası oldu. Bu stratejik dönüşüm, İHL’leri hem niceliksel hem de niteliksel olarak eğitim sisteminin merkezine taşıma çabasını yansıtmaktadır.
Bu politikalar, sadece bir eğitim reformu olarak değil, aynı zamanda bir “mekânsal ve kültürel hegemonya” projesi olarak da okunabilir. Mevcut bir genel lisenin İHL’ye dönüştürülmesi, sadece o binanın işlevini değiştirmekle kalmaz, aynı zamanda kamusal eğitim alanındaki seküler seçenekleri daraltarak mahalle ölçeğinde kültürel bir dönüşümü tetikler. Bu durum, “sayıların aşırılığı” algısının neden sadece istatistiksel bir veri değil, aynı zamanda birçok veli ve öğrenci için yaşanan bir “yerinden edilme” ve “seçeneksiz bırakılma” tecrübesi olduğunu açıklamaktadır.
Rakamlarla Mevcut Durum: Karşılaştırmalı ve Oransal Analiz
İmam Hatip Liseleri etrafındaki tartışmanın merkezinde sayılar yer almaktadır. Ancak bu sayıların nasıl yorumlandığı, bakanın perspektifine göre büyük farklılıklar göstermektedir. Konuyu netleştirmek için hem mutlak sayılardaki artışa hem de eğitim sistemi içindeki oransal dağılıma bakmak gerekmektedir.
Mutlak Sayılardaki Rekor Artış
AK Parti döneminde, özellikle 4+4+4 sisteminden sonra, İHL okul ve öğrenci sayılarında mutlak olarak Cumhuriyet tarihinin rekorları kırılmıştır:
- Anadolu İmam Hatip Lisesi (AİHL): 2011-2012 eğitim yılında 537 olan AİHL sayısı, 2022-2023 eğitim yılında 1.714’e yükselmiştir. Aynı dönemde öğrenci sayısı ise 268.245’ten 480.484’e çıkmıştır.
- İmam Hatip Ortaokulu (İHO): 2012’de yeniden açıldıktan sonra hızla yayılan İHO’ların okul sayısı 2022’de 3.451’e, öğrenci sayısı ise 710.264’e ulaşmıştır.
- Toplam Öğrenci Sayısı: 2022-2023 itibarıyla örgün eğitimdeki AİHL ve İHO’lardaki öğrenci sayısına, açıköğretim imam hatip lisesindeki yaklaşık 99 bin öğrenci de eklendiğinde, Türkiye’de imam hatip kurumlarında okuyan toplam öğrenci sayısı 1.2 milyonun üzerine çıkmaktadır.
Bu mutlak rakamlar, kamusal alandaki “her yer imam hatip oldu” algısının temelini oluşturmaktadır. Bir on yıl içinde lise sayısının üç katından fazla artması ve ortaokulların da eklenmesiyle toplam İmam Hatip okulu sayısının 5.000’i aşması, bu algıyı besleyen en somut verilerdir.
Oransal Analiz ve Algı-Gerçeklik Uçurumu
Tartışmanın diğer tarafında ise oransal verileri temel alan bir argüman bulunmaktadır. İmam Hatipliler Derneği (ÖNDER) gibi kuruluşlar, İHL’lerin toplam lise içindeki payının abartıldığı görüşündedir.
- ÖNDER’in Argümanı: ÖNDER tarafından sunulan verilere göre, İHL öğrencilerinin toplam lise öğrencilerine oranı 1996 yılında %10,88 iken, bu oran 2022 yılında %10,34’tür. Bu veriye göre, oransal olarak İHL’ler 28 Şubat öncesindeki zirve noktasının bile gerisindedir.
- Bağlamın Önemi: Ancak bu oransal karşılaştırma, iki dönemin farklı eğitim ekosistemlerini göz ardı etmektedir. 1996’daki oran, meslek liselerinin genel olarak popüler olduğu bir dönemde hesaplanmışken, 2022’deki oran, mesleki eğitimin cazibesini yitirdiği ve genel liselerin büyük ölçüde Anadolu Lisesi’ne dönüştüğü bir ortamda ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla, oranlar benzer görünse de temsil ettikleri toplumsal ve eğitimsel bağlamlar farklıdır.
Aşağıdaki tablo, İHL’lerdeki değişimi, diğer lise türlerindeki değişimle birlikte, kilit yıllar itibarıyla karşılaştırmalı olarak sunmaktadır.
Türkiye’deki Lise Türlerine Göre Okul ve Öğrenci Sayıları (Seçilmiş Yıllar)
*Toplam Lise Öğrenci Sayısı, farklı kaynaklardaki (örgün, açık öğretim dahil/hariç) tanımlara göre küçük farklılıklar gösterebilir. Oranlar, belirtilen kaynaklardaki hesaplamalara dayanmaktadır. **2022-23 verisi, açık öğretim dahil toplam ortaöğretim öğrenci sayısını göstermektedir.
Bu veriler, kullanıcı tarafından ortaya atılan “oran olarak eskiye nazaran daha az” hipotezinin teknik olarak doğru olduğunu, ancak resmin bütününü yansıtmadığını göstermektedir. Kamusal algıyı şekillendiren temel faktör, oransal paydan ziyade, mutlak sayıdaki devasa artış, okul dönüşümlerinin yarattığı “dayatma” hissi ve ortaokul kademesinin de eklenmesiyle oluşan toplamda 5.000’i aşan İmam Hatip Okulu varlığıdır.
Daha da önemlisi, son yıllara ait veriler bir arz-talep dengesizliğine işaret etmektedir. Eğitim-Sen tarafından paylaşılan verilere göre, son birkaç yıldır İHL okul sayısı artmaya devam ederken, bu okullardaki öğrenci sayısında düşüş eğilimi gözlenmektedir. Bu durum, arzın talebi geçtiğinin en net göstergesidir ve kamu kaynaklarının verimsiz kullanıldığı, öğrencilerin adrese dayalı sistemle bu okullara “mecbur bırakıldığı” yönündeki eleştirileri güçlendirmektedir.
Toplumsal ve Kültürel Etkiler: Algı, Talep ve Kimlik
İmam Hatip Liseleri, Türkiye’de bir okul türü olmanın ötesinde, derin kültürel ve siyasi anlamlar taşıyan, kimliklerin ve dünya görüşlerinin kesişim noktasında yer alan kurumlardır. Bu nedenle, sayısal verilerin analizi kadar, bu okullara yönelik toplumsal algıyı, talebi ve yarattığı kimliksel etkileri de incelemek elzemdir.
Halkın ve Velilerin Bakışı: Tercih mi, Mecburiyet mi?
Kamuoyu araştırmaları ve akademik çalışmalar, İHL’lere yönelik toplumsal talebin, bu okulların sayısındaki politikalarla desteklenen artışın gerisinde kaldığını göstermektedir.
- Araştırma Bulguları: KONDA tarafından 2017’de yapılan bir araştırma, toplumun çocuklarının din eğitimini öncelikle aileden (%43,3) almasını istediğini, İHL’leri bu amaçla işaret edenlerin oranının ise sadece %6,5 olduğunu ortaya koymuştur. Araştırma, İHL sayısındaki artışın “toplumsal bir talebe karşılık gelmediği” sonucuna varmıştır. Benzer şekilde, Türkiye Raporu tarafından yapılan bir anket, velilerin çocukları için en çok tercih ettiği lise türlerinin açık ara Fen Liseleri (%38) ve Anadolu Liseleri (%24) olduğunu, İmam Hatip Liselerinin ise en az tercih edilen okul türleri arasında yer aldığını göstermiştir.
- Tercih Nedenleri: Öğrenciler ve veliler üzerine yapılan nitel çalışmalar, bu okulları tercih etmenin arkasında yatan motivasyonların karmaşık olduğunu ortaya koymaktadır. Bir grup veli ve öğrenci, çocuklarının “dini ve ahlaki değerlere uygun bir ortamda” eğitim alması amacıyla bu okulları bilinçli olarak tercih etmektedir. Ancak, yapılan araştırmalar, önemli bir öğrenci kitlesinin “istediği başka bir okula yerleşememe”, “adrese dayalı yerleştirme sisteminin zorunluluğu” veya “aile baskısı” gibi nedenlerle bu okullara geldiğini de göstermektedir. Bu durum, “tercih” ve “mecburiyet” arasında bir gerilime işaret etmektedir.
Müfredat, Misyon ve Kimlik
İHL’lerin çift amaçlı yapısı, hem bir avantaj hem de bir zorluk kaynağıdır.
- Müfredat Yapısı: İHL müfredatı, genel kültür dersleri ile Kur’an-ı Kerim, Arapça, Fıkıh, Hadis gibi meslek derslerini bir arada sunar. Ortalama olarak derslerin yaklaşık %60’ı kültür, %40’ı ise meslek derslerinden oluşmaktadır. Bu yapı, okullara hem din görevlisi yetiştirme hem de öğrencileri yükseköğretime hazırlama gibi çift bir misyon yükler.
- İHL Kimliği ve Siyaset: İHL’ler, Türkiye’de bir okul türü olmanın ötesinde, belirli bir dünya görüşünü ve siyasi kimliği temsil eden kurumlar olarak algılanmaktadır. Bu durum, okulları siyasi kutuplaşmanın merkezine yerleştirmektedir. Özellikle AK Parti döneminde çok sayıda İHL mezununun bürokrasi ve siyasette önemli konumlara gelmesi, bu okulların bir “sosyal mobilizasyon” ve “elit yetiştirme” kanalı olarak işlev gördüğü tartışmalarını beraberinde getirmiştir. Kartal Anadolu İHL gibi belirli proje okullarının mezunları ile SETA gibi düşünce kuruluşları arasında kurulan ağlar, yeni bir “muhafazakâr elit” tabakasının oluşumunda merkezi bir rol oynamaktadır.
Bu arz-talep dengesizliği ve adrese dayalı sistemle gelen “zorunlu” öğrenciler, İHL’lerin kendi içsel meşruiyetini ve eğitim kalitesini de tehdit etmektedir. Dini eğitim almak gibi bir motivasyonu olmayan bir öğrenci kitlesine bu eğitimi verme zorunluluğu, hem öğrencinin akademik ve kişisel gelişimi için bir engel teşkil edebilir hem de okulun genel eğitim ortamının ve disiplininin bozulmasına yol açabilir. Bu durum, okulların kuruluş misyonuyla çelişen ve uzun vadede bu kurumların itibarını zedeleyebilecek bir “kimlik krizi” riskini barındırmaktadır.
Sonuç ve Değerlendirme
Türkiye’de İmam Hatip Liseleri üzerine yürütülen bu kapsamlı analiz, konunun basit sayısal karşılaştırmaların veya siyasi sloganların çok ötesinde, derin tarihsel, sosyal ve politik katmanlara sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Raporun temel bulguları şu şekilde özetlenebilir:
- Mutlak Sayılarda Rekor Artış: İmam Hatip Liseleri, özellikle 2012’de uygulamaya konulan 4+4+4 eğitim sisteminden sonra, okul ve öğrenci sayısı bakımından mutlak olarak Cumhuriyet tarihinin en yüksek seviyelerine ulaşmıştır. Ortaokulların da yeniden açılmasıyla birlikte, imam hatip kurumları eğitim sisteminin niceliksel olarak en büyük bileşenlerinden biri haline gelmiştir.
- Oransal Verilerin Yanıltıcılığı: İHL öğrencilerinin toplam lise öğrencilerine oranının 28 Şubat öncesindeki zirve noktasını henüz aşmamış olduğu teknik olarak doğrudur. Ancak bu oran, kamusal algıyı ve yaşanan gerçekliği açıklamakta yetersiz kalmaktadır.
- Algı ve Gerçeklik Uçurumu: Kamusal alandaki “aşırı sayı” algısı, oransal verilerden ziyade; mutlak sayıdaki devasa artış, genel liselerin İHL’lere dönüştürülmesinin yarattığı “dayatma” ve “seçeneksiz bırakılma” hissi ve ortaokulların da eklenmesiyle oluşan genel tablo tarafından beslenmektedir.
- Arz-Talep Dengesizliği: Kamuoyu araştırmaları, veli tercihleri ve son yıllardaki öğrenci kayıt trendleri, İHL’lere yönelik arzın (açılan okul sayısı), toplumsal talebin belirgin bir şekilde üzerinde olduğunu göstermektedir. Bu durum, kaynakların verimliliği ve eğitim politikalarının rasyonelliği konusunda ciddi soru işaretleri doğurmaktadır.
- Stratejik Konumlandırma: İHL’ler, AK Parti döneminde sadece 28 Şubat’ın izlerinin silindiği kurumlar olmaktan çıkmış; merkezi sınavla öğrenci alan proje okulları ve çeşitlendirilmiş programlarla Fen ve Anadolu Liselerine akademik bir alternatif ve aynı zamanda siyasi-bürokratik elit yetiştiren bir kanal olarak yeniden konumlandırılmıştır.
“İmam hatip liselerinin oranının, geçmişe kıyasla genel okul artışına göre daha az olduğu” yönündeki argüman, belirli bir veri setine (ÖNDER’in lise öğrencileri oranı) bakıldığında teknik olarak doğrulanabilir. Ancak bu, resmin sadece küçük ve yanıltıcı bir parçasıdır. “Siyasi algı yönetimi” iddiası ise çift yönlü işlemektedir: Bir yanda hükümet ve destekçileri, oransal verileri kullanarak artışın “normal” olduğunu savunurken; diğer yanda muhalif kesimler, mutlak sayılardaki artışı ve okul dönüşümlerini bir “dayatma” ve “ideolojik proje” olarak sunarak kendi algı yönetimini yapmaktadır. Gerçek, bu iki kutuplaşmış anlatının arasında, verilerin ve toplumsal bağlamın nüanslı bir şekilde okunmasıyla ortaya çıkmaktadır.
Sonuç olarak, İmam Hatip Liseleri tartışması, bir okul türü tartışmasının çok ötesinde, Türkiye’nin nasıl bir toplum ve nasıl bir vatandaş tasavvur ettiğine dair temel bir sorunsalı yansıtmaktadır. Gelecekteki tartışmaların, kutuplaştırıcı sayısal karşılaştırmalardan sıyrılarak; eğitimde kalite, fırsat eşitliği, kaynakların adil ve verimli dağılımı ve farklı yaşam tarzlarına saygılı bir kamusal eğitim sisteminin nasıl inşa edileceği gibi temel meselelere odaklanması gerekmektedir. Arz-talep arasındaki makasın açılması sürdürülebilir bir durum değildir ve bu okulların geleceği, dayatmacı politikalardan ziyade, gerçek toplumsal ihtiyaçlara ve velilerin özgür tercihlerine ne ölçüde cevap verebildiklerine bağlı olacaktır.
Kaynaklar
https://turkiyeraporu.com/arastirma/toplumun-egitim-sistemine-bakisi-1927/
https://istatistik.meb.gov.tr/kurumsayisi/index
https://istatistik.meb.gov.tr/OgrenciSayisi/Index
https://istatistik.meb.gov.tr/ogrencisayisi/okulturunegore
https://istatistik.meb.gov.tr/OgretmenSayisi/Index
https://istatistik.meb.gov.tr/OgrenciSayisi/EgitimKademelerineGore
https://istatistik.meb.gov.tr/KurumSayisi/Arsiv
https://istatistik.meb.gov.tr/OgrenciSayisi/Arsiv
https://file.setav.org/Files/Pdf/20130117163007_seta_2011_yilligi_web_low-res.pdf
https://file.setav.org/Files/Pdf/20121224124203_seta-analiz-2012de-turkiye-final-web.pdf
https://egitimreformugirisimi.org/
https://iletisim.com.tr/Images/UserFiles/Documents/Gallery/dindar-nesil-yetistirmek.pdf
https://media.dem.org.tr/dir/dem/istatistik/Orgun-ve-Yaygin-Din-Egitiminin-100-Yili.pdf
https://ilke.org.tr/images/yayin/air_egitim_2023_online.pdf
https://nurdagi.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2024_08/21135900_sayilarlaegitim.pdf
https://konda.com.tr/
https://opettarihesaygiortaokulu.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/17/07/737544/dosyalar/2023_12/21193118_2324liseyegecissistemiveliseturleri.pdf
http://turgutlu.meb.gov.tr/www/konupansiyonlu-okullarda-ogrenci-ve-veli-memnuniyet-anketi-halil-kale-fen-lisesi-turgutlu-anadolu-lisesi-niyazi-uzmez-anadolu-lisesi-turgutlu-anadolu-imam-hatip-lisesi-sehit-suat-akinci-kiz-anadolu-imam-hatip-lisesi-mudurlugunun-dikkatine/icerik/9173
https://ogm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2024_01/03163055_kurumistatistikleri.pdf
https://eskierg.egitimekosistemi.org/bianet-egitim-reformu-girisiminden-adim-adim-lise-yerlestirme-sistemi/
https://ogm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2015_04/16103627_mevzuatktabia5.pdf?CHK=093b80ef85132bd73f22fd6b56171068?KeepThis=true&width=60&height=75&TB_iframe=true
https://www.tesev.org.tr/wp-content/uploads/rapor_Devlet_Ile_Toplum_Arasinda_Bir_Okul_Imam_Hatip_Liseleri_Bir_Kurum_Diyanet_Isleri_Baskanligi.pdf
https://www.sosyalveri.net/grafik/1843
https://egitimreformugirisimi.org/wp-content/uploads/2023/12/EgitimIzlemeRaporu2023.pdf
https://kalkandereihl.meb.k12.tr/icerikler/okul-veli-memnuniyet-anketi_6249658.html
https://sgb.meb.gov.tr/www/resmi-istatistikler/icerik/64
https://sgb.meb.gov.tr/www/icerik_goruntule.php?KNO=629
https://usakram.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/64/01/206682/dosyalar/2024_07/09120225_usaklisetanitimkitapcigi.pdf
https://www.indyturk.com/node/554846/haber/%C3%B6nder-yeni-haz%C4%B1rlanan-raporu-a%C3%A7%C4%B1klad%C4%B1-i%CC%87mam-hatiplerin-t%C3%BCm-okullar-aras%C4%B1ndaki
https://egitimreformugirisimi.org/basin_yansimalari/imam-hatip-sayisinda-patlama/
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/255186
https://apbseski.mersin.edu.tr/files/enessalkin/Theses_002.pdf
https://t24.com.tr/haber/ertugrul-ozkok-gulsen-ortaya-cikardi-imam-hatip-lisesine-giden-ogrenci-orani-28-subat-oncesi-altina-dustu,1061354
https://medyascope.tv/2024/03/27/mebden-2003ten-2023e-raporu-acik-lisedeki-kiz-ogrenci-sayisi-20-yilda-yaklasik-bes-kat-artti/
https://www.researchgate.net/publication/342347395_Ogrenci_ve_Mezunlarinin_Perspektifinden_Imam_Hatip_Liselerinin_Degerlendirilmesi_Evaluation_of_Imam_Hatip_High_Schools_from_the_Students_and_the_Graduates’_Perspective
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1387543
https://www.ozdebir.org.tr/icerik/egitim-reformu-girisimi-2011-egitim-izleme-raporu?cid=315
https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Ulusal-Egitim-Istatistikleri-2023-53444
https://www.chpcankaya.org/haberdetay-koseyazari64-2129-ak-parti-elitleri-ve-devlet-yonetiminde-artan-seta-agirligi
https://www.osym.gov.tr/TR,2666/tablo-7-okul-turleri.html
https://insankaynaklari.diyanet.gov.tr/Documents/2024%20Y%C4%B1l%C4%B1%20Diyanet%20Akademisi%20Aday%20Din%20G%C3%B6revlisi%20(%C4%B0-H)%20Al%C4%B1m%C4%B1%20S%C4%B1nav%C4%B1%20.pdf
https://ataturk.org.au/wp-content/uploads/Mayana-Kitapligi/Mahiye-Morgul-Makaleler/Mahiye-Morgul-Arabulucu-hukuk-Paran-kadar-adalet.pdf
https://konda.com.tr/uploads/tr1711-barometre81-egitim-sisteminin-yapisi-ve-beklentiler-7e8c295a65e4287332e70fbf6b762d478556655e33f59674ad5112f14195c8d7.pdf
https://istatistik.meb.gov.tr/
https://dergipark.org.tr/en/pub/talim/issue/56031/757191
https://egitimreformugirisimi.org/basin_yansimalari/imam-hatipte-istikrarli-artis/
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/992887
https://www.eyuder.org/documents/76/T%C3%BCrkiyede_E%C4%9Fitim_Politikalar%C4%B1_Tart%C4%B1%C5%9Fmalar%C4%B1.pdf
https://dergipark.org.tr/tr/pub/kalemname/issue/51166/666561
https://sehithalisozcengizaihl.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/42/02/774476/dosyalar/2024_05/06141341_stratejikplan20242028.pdf
https://www.ntv.com.tr/turkiye/imam-hatipli-sayisi-rekora-gidiyor,H_OmnTfKy0iWRdYeQULNFQ
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2236867
https://tidsad.com/?mod=makale_tr_ozet&makale_id=30347
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/442049
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1295050
https://egitimreformugirisimi.org/basin_yansimalari/dindar-nesil-icin-yirmi-yil-lazim/
https://www.mbirekul.com/?p=3497
https://susmagazetesi.com/2023/10/06/egitim-senden-meb-orgun-egitim-istatistikleri-analizi-yayinladi/
https://bianet.org/haber/erg-pisa-2022-raporu-turkiyede-her-5-ogrenciden-1i-temel-yeterliliklere-sahip-degil-289155
https://dergipark.org.tr/en/pub/iiad/issue/61992/928055
https://data.tuik.gov.tr/Bulten/DownloadIstatistikselTablo?p=hc2tLKHQBn1uSwYFFKTtH8u8f2AxdwLVeAqA7ZZveYYACMcmTlyFzOFoKu77CZt7
https://www.youtube.com/watch?v=T0aH-8CMZag
https://www.metropoll.com.tr/
https://www.researchgate.net/publication/371416863_Dindar_Nesil_Yetistirmek_Turkiye’nin_Egitim_Politikalarinda_Ulus_ve_Vatandas_Insasi_2002-2016
https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0mam_hatip_lisesi
https://sgb.meb.gov.tr/www/resmi-istatistikler/icerik/64
https://sgb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2024_09/30135427_metaveri_20232024.pdf
https://www.ebs.org.tr/haber/egitime-bakis-2024-izleme-ve-degerlendirme-raporumuzu-yayimladik/35442
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/546561
https://www.tesev.org.tr/wp-content/uploads/rapor_Degisen_Turkiyede_Din_Toplum_Ve_Siyaset.pdf
https://isamveri.org/pdfdrg/G00154/2019_8/2019_8_ANKARALI.pdf
https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/TEZ/25817.pdf
https://www.paraanaliz.com/2025/genel/euronews-dindar-nesil-politikalari-genclik-duvarini-neden-asamiyor-g-106749/
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3888890
https://www.ebs.org.tr/storage/publication/X4ZQt3iZ2tGpoSMRCI6qNaQUnFnefxw1EENGOH3E.pdf
https://sendika.org/2017/11/ergden-liseye-gecis-raporu-20-yilda-5-farkli-sistem-var-nitelik-yok-456182
https://politicalscience.sdsu.edu/_resources/docs/kuru/kuru-pasif-laiklik.pdf
https://sarkac.org/2017/10/erg-2016-17-egitim-izleme-raporundan-izlenimler/
http://libratez.cu.edu.tr/tezler/11159.pdf
https://dergipark.org.tr/tr/pub/ajesi/article/1401985
https://www.sivilsayfalar.org/2019/01/29/egitim-reformu-girisimi-11-egitim-izleme-raporu-verileri-aciklandi/
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1394681
https://egitimreformugirisimi.org/yayinlar/egitim-izleme-raporu-2024/
https://bianet.org/haber/erg-ozel-okullara-yonelim-artti-167491
https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Ulusal-Egitim-Istatistikleri-2022-49756
https://www.canakkaleegitimsen.org/2023-2024-egitim-ogretim-yili-1-yariyil-degerlendirmesi/
https://ilke.org.tr/images/yayin/din_egitimi_rapor.pdf
https://golbasisskkizanadoluihl.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/06/10/372814/dosyalar/2020_10/17133203_GECMYYTE_YMAM_HATYP_OKULLARI.pdf
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1201549
https://zonguldakihl.meb.k12.tr/icerikler/2024-2028-stratejik-planlama-memnuniyet-anketleri_14473425.html
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1966998
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/40811
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/211026
https://sgb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2025_03/19143714_meb_istatistikleri_orgun_egitim_2023_2024.pdf
https://www.reddit.com/r/Turkey/comments/1col3sm/metropoll_anketi_ya%C5%9F_gruplar%C4%B1na_g%C3%B6re_parti/
https://sgb.meb.gov.tr/www/2023-2024-egitim-ogretim-istatistikleri-aciklandi/icerik/633
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4661682
https://www.ilkeanaliz.net/2022/10/18/bir-imam-hatip-panoramasi/
https://www.researchgate.net/publication/338276229_Imam-Hatip_Liselerinde_Calisan_Ogretmenlerin_Mesleki_Sorunlarinin_Analizi_ve_Cozum_Onerileri
https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/460353/yokAcikBilim_10283692.pdf?sequence=-1&isAllowed=y
https://www.aa.com.tr/tr/ayrimcilikhatti/ayrimcilik/28-subatta-imam-hatipli-ogrencilerin-yasadiklari-hafizalardan-silinmiyor/1823926
https://www.canakkalekalem.com/egitim-sen-den-egitimin-durumu-raporu/129242/
https://t24.com.tr/haber/imam-hatip-liselerinin-ogrenci-sayisi-11-yilda-7-kat-artti,279493
https://konda.com.tr/uploads/konda-secmenkumeleri-akparti-secmenleri-mayis2018-f3848f8d2137abf61eb8f9d2ab392e27a01c13f29fc7a5334ee3cc1336fd753c.pdf
https://www.ozguryayinlari.com/site/catalog/download/634/3130/7256
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1023392
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2496548
https://sgb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2024_10/11230736_meb_istatistikleri_orgun_egitim_2023_2024.pdf
https://www.eleman.net/is-rehberi/egitim/imam-hatip-lisesi-mezunlari-hangi-kpss-ye-girebilir-hangi-kurumlara-atanabilir-h3471
