Semavi Dinlerin Gözünden Nihai Savaş

Ahir Zamanın Ufuklarında Nihai Savaş

Eskatoloji, yani “son şeyler ilmi”, İbrahimi dinler olarak bilinen Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’ın teolojik yapısında merkezi bir konuma sahiptir. Bu disiplin, yalnızca dünyanın sonu, ölüm ve ahiret hayatı gibi konuları incelemekle kalmaz, aynı zamanda tarihe bir anlam ve yön verir, inananlar için ahlaki bir çerçeve sunar ve mevcut dünya düzenindeki adaletsizlikler karşısında bir umut veya uyarı kaynağı işlevi görür. Bu üç geleneğin ortak paydası, tarihin doğrusal bir çizgide ilerlediği ve ilahi bir müdahale ile nihai bir sonuca, bir “telos”a ulaşacağı fikridir. Bu nihai sonucun en dramatik ve belirleyici anı, genellikle iyilik ile kötülük, ilahi düzen ile kaos arasındaki son ve büyük bir savaşla tasvir edilir.

Bu rapor, üç semavi dinin eskatolojik literatüründe yer alan bu nihai çatışma anlatılarını derinlemesine incelemeyi amaçlamaktadır: İslam’da “Melhame-i Kübra” (Büyük Kıyım), Hristiyanlıkta “Armageddon” ve Yahudilikte “Gog ve Magog Savaşı”. Bu kavramlar, popüler kültürde ve hatta bazı teolojik tartışmalarda sıklıkla birbirinin yerine kullanılsa da , her biri kendi dininin teolojik, tarihsel ve metinsel matrisi içinde farklı kökenlere, aktörlere, mekânlara ve anlam katmanlarına sahiptir. Raporun temel hedefi, bu özgün anlatıları ve aralarındaki nüansları ortaya çıkarmak, yapısal benzerliklerini ve teolojik ayrışmalarını analiz etmektir.  

Bu incelemenin metodolojisi, çift yönlü bir yaklaşımı benimseyecektir. İlk olarak, her bir gelenek kendi iç tutarlılığı ve kaynakları çerçevesinde, yani “emic” bir perspektiften ele alınacaktır. Bu, her bir anlatıyı kendi kutsal metinleri (Kur’an, Kitab-ı Mukaddes) ve yorum gelenekleri (Hadis, Talmud, Vahiy yorumları) içinde anlamayı ve açıklamayı hedefler. İkinci olarak, bu bireysel analizlerden yola çıkarak, üç gelenek arasında karşılaştırmalı bir sentez sunan “etic” bir perspektif geliştirilecektir. Kullanıcının talebinde yer alan “gerçeklik durumu” sorgusu ise tek bir boyuta indirgenemeyecek kadar karmaşık bir felsefi ve teolojik sorundur. Bu nedenle, bu sorgu üç farklı analiz düzeyinde ele alınacaktır:

1. Literal (Harfî) Yorum: Metinlerin gelecekte yaşanacak somut, tarihsel olayları birebir anlattığını varsayan okuma biçimi.
2. Sembolik (Metaforik) Yorum: Metinlerin, belirli olaylardan ziyade daha geniş, evrensel ve ahlaki hakikatleri, iyi ile kötü arasındaki ebedi mücadeleyi temsil eden alegoriler olduğunu savunan okuma biçimi.
3. Tarihsel-Eleştirel Yorum: Metinlerin, yazıldıkları dönemin siyasi, sosyal ve kültürel bağlamının bir ürünü olduğunu, geleceğe yönelik kehanetlerden çok, yazarlarının kendi zamanlarındaki krizlere ve umutlara verdikleri cevaplar olduğunu öne süren akademik yaklaşım.

Bu üç katmanlı analiz, Melhame-i Kübra, Armageddon ve Gog-Magog anlatılarının sadece ne anlattığını değil, aynı zamanda farklı topluluklar için nasıl ve neden anlamlı hale geldiğini, tarih boyunca nasıl yorumlandığını ve modern dünyadaki yankılarının neler olduğunu kapsamlı bir şekilde ortaya koymayı amaçlamaktadır.

İslam Eskatolojisinde “Melhame-i Kübra” (Büyük Kıyım)

İslam eskatolojisi, kıyamete yakın bir zamanda gerçekleşecek olan ve insanlık tarihinin en kanlı ve belirleyici çatışmalarından biri olacağına inanılan “Melhame-i Kübra” yani “Büyük Savaş” veya “Büyük Kıyım” anlatısına önemli bir yer ayırır. Bu olay, Deccal’in çıkışı, Hz. İsa’nın inişi ve Mehdi’nin zuhuru gibi kıyametin diğer büyük alametleriyle sıkı bir şekilde bağlantılıdır. Melhame-i Kübra’nın detayları, Kur’an’dan ziyade büyük ölçüde hadis literatüründe yer alır ve bu rivayetler, savaşın nedenlerini, taraflarını, mekânını ve sonuçlarını ayrıntılı bir şekilde tasvir eder.

Kavramsal Köken ve Terminoloji

Melhame-i Kübra kavramını anlamak için, İslam’ın erken dönem hadis literatüründe kullanılan iki temel terimi incelemek gerekir: “Melhame” ve “Fiten”.

“Melhame” ve “Fiten” Kavramları: “Melhame” kelimesi, Arapça köken olarak “et” anlamına gelen lahm (لَحْم) kökünden türemiştir. Bu etimoloji, savaşın dehşetini ve vahşetini canlı bir şekilde yansıtır. Savaşın şiddetinden dolayı öldürülen insanların cesetlerinin bir “et yığını” gibi birikeceği, savaş alanının adeta etten bir zemine dönüşeceği ve insanların kılıçlarla doğranacağı bir tablo çizer. Dolayısıyla bu terim, sadece büyük bir savaşı değil, aynı zamanda eşi benzeri görülmemiş bir kıyımı ve katliamı ifade eden güçlü bir metafordur. “Melhame-i Kübra” ise “En Büyük Kıyım” anlamına gelerek bu olayın benzersizliğini vurgular.  

Bu kavram, genellikle “Fiten” terimiyle birlikte kullanılır. “Fiten” (tekili “fitne”), imtihan, deneme, kargaşa, anarşi, iç savaş ve toplumsal çöküntü gibi geniş bir anlam yelpazesine sahiptir. Hadis külliyatlarında, gelecekte ortaya çıkacak sosyal ve siyasi kargaşaları, iç savaşları ve kıyamet alametlerini konu alan bölümlere “Kitâbu’l-Fiten ve’l-Melâhim” (Fitneler ve Büyük Savaşlar Kitabı) adı verilir. Bu, iki kavramın İslam eskatolojisinde nasıl iç içe geçtiğini gösterir; fitneler, yani toplumsal ve siyasi çalkantılar, nihayetinde Melhame-i Kübra gibi büyük ve topyekûn bir savaşa zemin hazırlar.  

Kur’an ve Hadis: Melhame-i Kübra, bu spesifik isimle Kur’an-ı Kerim’de geçmemektedir. Ancak Kur’an, gelecekte yaşanacak olaylara, milletler arası mücadelelere, kıyametin kopuşuna ve ahiret ahvaline dair pek çok ayet içerir. Örneğin, Rum Suresi’nde Bizanslıların Farslara karşı gelecekteki zaferine işaret edilmesi veya Fetih Suresi’nde Müslümanların ileride “çok güçlü bir kavimle” savaşmaya çağrılacaklarının belirtilmesi gibi pasajlar, geleceğe dair haberler içerir. Bununla birlikte, Melhame-i Kübra’nın olay örgüsünü, taraflarını ve sonuçlarını detaylandıran anlatıların ana ve neredeyse tek kaynağı, Hz. Muhammed’e atfedilen söz ve fiilleri içeren hadis literatürüdür. Bu rivayetler, özellikle  

Kütüb-i Sitte (altı meşhur hadis kitabı) ve diğer muteber hadis kaynaklarının “Fiten” bölümlerinde yer alır.

Hadis Rivayetlerinde Melhame-i Kübra Anlatısı

Hadis rivayetleri, Melhame-i Kübra’yı tek bir olay olarak değil, belirli bir kronolojik sıra içinde gelişen bir olaylar zincirinin zirve noktası olarak sunar. Bu eskatolojik zaman çizelgesi, savaşın nedenlerini ve sonrasındaki gelişmeleri anlamak için kritik bir çerçeve sağlar.

Olayların Sıralı Dizilimi (Eskatolojik Zaman Çizelgesi)

Hadislerde anlatılan ve Melhame’ye giden süreç genellikle dört ana aşamada tasvir edilir :  

1. Beyt’ül Makdis’in (Kudüs) İmarı ve Yesrib’in (Medine) Harabiyeti: Bu sıralamanın başlangıcı, Muaz bin Cebel’den rivayet edilen meşhur bir hadise dayanır: “Beyt’ül Makdis’in imarı Yesrib’in harabıdır. Yesrib’in harabı melhamenin çıkmasıdır. Melhame İstanbul’un fethidir, İstanbul’un fethi Deccal’in çıkmasıdır!”. Bu hadis, olaylar arasında bir neden-sonuç ilişkisi kurar. “Kudüs’ün imarı”, bazı yorumculara göre fiziksel bir yeniden inşa veya onarım anlamına gelirken, diğerlerine göre hilafetin merkezi haline gelmesi gibi manevi bir canlanmayı ifade eder. Medine’nin “harabiyeti” ise daha muğlaktır; bu, depremler gibi doğal afetlerle fiziksel bir yıkım olabileceği gibi, halkının şehri terk etmesiyle manevi bir çöküş ve metruk bir hale gelmesi olarak da yorumlanmıştır.  
2. Ön Savaşlar: Bir başka hadis, Müslümanların nihai hesaplaşmadan önce bir dizi savaştan geçeceğini haber verir: “Arap yarımadasıyla savaşacaksınız, Allah size fetih nasip edecek. Sonra Farslarla savaşacaksınız, Allah size fetih nasip edecek. Sonra Rumlarla savaşacaksınız, Allah size fetih nasip edecek. Sonra Deccal’le savaşacaksınız, Allah size fetih ihsan edecek”. Klasik dönem İslam alimleri, Arap Yarımadası ve Fars topraklarının (İran) fethinin İslam’ın ilk yüzyıllarında zaten gerçekleştiğini, dolayısıyla bu kehanetin ilk iki adımının tamamlandığını savunmuşlardır. Ancak bazı çağdaş yorumcular, bunun ahir zamanda yeniden yaşanacak bir olaylar dizisi olabileceğini, özellikle günümüzdeki jeopolitik duruma atıfta bulunarak öne sürmüşlerdir.  
3. Rumlarla Geçici İttifak: Melhame-i Kübra’dan hemen önce, İslam dünyası ile “Rumlar” (genellikle Batılı Hristiyanlar olarak yorumlanır) arasında “güvenli bir barış” yapılacağı rivayet edilir. Bu dönemde Müslümanlar ve Rumlar, “arkalarından saldıran başka bir düşmana” karşı birlikte savaşacak, zafer kazanacak ve ganimetleri paylaşacaklardır. Bu ittifak, savaş öncesinde İslam ehlinin, dünyanın önde gelen güçlerinden biri olan Rumların ittifak yapmak zorunda kalacağı kadar güçlü bir konumda olacağının bir delili olarak görülür.  
4. İttifakın Bozulması (Casus Belli): İttifakı ve barışı sona erdiren olay, büyük bir jeopolitik kriz veya toprak anlaşmazlığı değil, sembolik ve dini bir provokasyondur. Ortak zaferin ardından, Hristiyan ordusundan bir adamın haçı kaldırarak “Haç galip geldi” diye bağırması üzerine, Müslümanlardan birinin öfkelenerek bu kişiyi öldürmesi ve haçı kırması, barışın bozulmasına neden olur. Bu olay üzerine Rumlar, ahdi bozarak Müslümanlara karşı büyük bir savaş (Melhame) için seksen sancak altında devasa bir ordu toplarlar. Bu ayrıntı, savaşın temelinde yatanın dini ve medeniyetler arası bir gerilim olduğunu vurgular.  

Savaşın Tarafları ve Mekânı

Rivayetler, savaşın taraflarını ve gerçekleşeceği coğrafyayı oldukça spesifik bir şekilde tanımlar:

• Rumlar (Benî Esfer): Hadislerde geçen “Rumlar” veya “Benî Esfer” (Sarı Oğulları/Sarı Tenliler) ifadesi, klasik yorumlarda Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu’na atıfta bulunurken, çağdaş yorumlarda genellikle Roma İmparatorluğu’nun kültürel ve dini mirasçısı olan Hristiyan Batı dünyası, yani Avrupa ve Amerika’yı kapsayacak şekilde genişletilir. Rivayetlere göre Rumlar, her biri on iki bin askerden oluşan seksen sancak (birlik) altında, toplamda dokuz yüz altmış bin kişilik devasa bir orduyla Müslümanlara saldıracaktır.  
• İslam Ordusu: Rumların bu büyük ordusuna karşı, o gün “yeryüzünün en hayırlıları” olarak nitelendirilen bir İslam ordusu çıkacaktır. Hadislerde bu ordunun “Medine’den” çıkacağı belirtilse de, Medine’nin o dönemde harap olacağı kehaneti nedeniyle, bazı yorumcular buradaki “Medine” kelimesinin “şehir” anlamına geldiğini ve kastedilen yerin Müslümanların o dönemdeki merkezi ve karargahı olacak olan Şam (Dımeşk) ve çevresindeki Guta bölgesi olduğunu ileri sürerler.  
• Mekân: Savaşın ana cephesinin, Suriye’nin kuzeyinde, bugünkü Türkiye sınırına yakın bölgelerde bulunan A’mak (Amik Ovası) ve Dâbık isimli yerler olacağı açıkça belirtilir. Bu coğrafi kesinlik, kehanetin en dikkat çekici yönlerinden biridir ve modern yorumcuların güncel Suriye krizini bu kehanetlerle ilişkilendirmesine neden olmuştur.  

Savaşın Sonucu ve Sonrası

Melhame-i Kübra’nın sonuçları ve onu takip eden olaylar, İslam eskatolojisinin dönüm noktalarını oluşturur:

• Savaş son derece çetin geçecektir. Müslüman ordusunun üçte biri savaş alanından kaçacak ve Allah onların tevbesini asla kabul etmeyecektir. Üçte biri şehit olacak ve bunlar Allah katındaki en faziletli şehitler sayılacaktır. Geriye kalan üçte birlik bir kesim ise nihai zaferi kazanacak ve bunlar “ebediyen fitneye düşmeyecek” olanlardır.  
• Bu büyük zaferin hemen ardından, muzaffer İslam ordusu durmayacak ve İstanbul’u fethedecektir. Hadislerde bu fethin kılıçla değil, tekbir ve tehlillerle gerçekleşeceği gibi detaylar da yer alır.  
• Müslümanlar İstanbul’da ganimetleri taksim ederken, şeytan aralarında “Mesih Deccal, sizin ailelerinizin yanına vardı!” şeklinde bir yalan haber yayar. Bu haber üzerine ordu Şam’a döner, ancak haberin asılsız olduğu anlaşılır. Onlar Şam’a vardıklarında ise Deccal gerçekten ortaya çıkar.  
• Deccal’in fitnesi yeryüzünü kaplarken ve Müslümanlar onunla savaşmaya hazırlanırken, bir sabah namazı vaktinde Şam’daki Emevi Camii’nin beyaz minaresine Hz. İsa iki melek eşliğinde gökten iner.  
• Hz. İsa, Müslümanların imamı olan Mehdi‘nin arkasında namaz kılarak İslam şeriatına tabi olduğunu gösterir. Ardından Deccal ile mücadele eder ve onu Bâb-ı Lûd’da (günümüz İsrail’inde bir yer) öldürür. Hz. İsa, mızrağındaki Deccal’in kanını Müslümanlara gösterir ve böylece en büyük fitne son bulmuş olur.  

“Gerçeklik Durumu” ve Yorum Gelenekleri

Melhame-i Kübra anlatısının “gerçekliği”, yani nasıl anlaşılması ve yorumlanması gerektiği konusu, İslam düşüncesindeki farklı ekoller arasında önemli bir tartışma alanıdır.

Sünni Perspektif

Ana akım Sünni alimler, sahih hadis kitaplarında yer alan bu rivayetleri, gelecekte harfiyen vuku bulacak olan kıyametin büyük alametleri olarak kabul etme eğilimindedir. Bu geleneksel görüşe göre, hadislerde tasvir edilen olaylar, mekânlar ve şahıslar gerçektir ve zamanı geldiğinde aynen yaşanacaktır. Çağdaş Sünni vaiz ve alimler arasında da bu literalist (harfî) yorum oldukça yaygındır. Merhum Mehmet Şevket Eygi gibi yazarlar sık sık Melheme tehlikesine dikkat çekerken , Cübbeli Ahmet Hoca gibi popüler vaizler bu olayları detaylı bir şekilde anlatarak inananları uyarırlar. Bazı modern yorumcular ise bu klasik anlatıları günümüzdeki jeopolitik gelişmelerle ilişkilendirerek yorumlarlar. Örneğin, Suriye’deki iç savaş, büyük güçlerin bölgedeki vekalet savaşları ve artan küresel gerilim, “Melheme’nin ayak sesleri” veya bir “Üçüncü Dünya Savaşı” provası olarak görülmektedir.  

Şii Perspektif

Şii eskatolojisi, Melhame-i Kübra ve bağlantılı olayları, temel inanç esası olan İmamet doktrini ve On İkinci İmam Muhammed el-Mehdi‘nin zuhuru (gaybetten/gizlilikten çıkışı) çerçevesinde yorumlar. Sünni anlatıdaki olaylar zinciri, Şii inancında Mehdi’nin gelişini hazırlayan veya onun zuhurunun kesin alametleri olan bir dizi dramatik gelişme olarak görülür. Bu süreçte, Sünni kaynaklarda pek yer almayan veya daha az vurgulanan bazı kilit figürler öne çıkar:  

• Süfyani: Emevi soyundan geldiğine inanılan ve Şam’dan çıkacak olan zalim bir liderdir. Mehdi’nin baş düşmanıdır ve Deccal’den önce ortaya çıkarak büyük bir fitneye sebep olur, Irak ve Hicaz’a ordular gönderir. Mehdi’ye karşı savaşacak olan ana kötücül figürdür.  
• Yemani: Yemen’den çıkacak olan ve insanları hakka (yani İmam Mehdi’ye) davet edecek olan bir liderdir. Rivayetlere göre onun bayrağı, zuhur öncesindeki en doğru ve hidayet edici bayraktır ve ona katılmak bir görev olarak kabul edilir.  
• Horasani: İran’ın Horasan bölgesinden siyah sancaklarla çıkacak ve Mehdi’nin zuhuruna zemin hazırlayacak olan bir başka yardımcı figürdür.  

Şii bakış açısına göre Melhame-i Kübra, Mehdi’nin adil ve evrensel düzenini kurmasından hemen önceki büyük arınma ve kaos döneminin bir parçasıdır. Bu savaş, Mehdi’nin düşmanlarını ortadan kaldıracak ve onun zaferine zemin hazırlayacaktır. Dolayısıyla Şii eskatolojisi olay-odaklı olmaktan çok, kişi-odaklıdır; tüm olaylar merkezdeki kurtarıcı figür olan İmam Mehdi’nin etrafında döner.

Modernist ve Tarihselci Eleştiriler

Yirminci yüzyıldan itibaren ortaya çıkan bazı modernist ve tarihselci yaklaşıma sahip ilahiyatçılar ve araştırmacılar, Fiten ve Melahim literatürünü farklı bir metodolojiyle ele alırlar. Bu görüşe göre, bu rivayetlerin ortaya çıktığı ve derlendiği Hicri ilk iki yüzyıl, İslam toplumunun büyük siyasi ve sosyal travmalar yaşadığı bir dönemdir. Hz. Osman’ın şehit edilmesiyle başlayan iç savaşlar (fitne), Cemel ve Sıffin Vakaları, Kerbela Olayı ve Emevi-Abbasi mücadelesi gibi olaylar, Müslüman toplumunda derin bölünmelere ve kargaşaya yol açmıştır.  

Tarihselci yaklaşıma göre, Fiten ve Melahim hadisleri, geleceğe dair ilahi kehanetler olmaktan çok, bu tarihsel travmaların metinlere yansımasıdır. Siyasi gruplar, kendi meşruiyetlerini sağlamak, taraftarlarını motive etmek ve rakiplerini şeytanileştirmek (örneğin, Emevi halifelerini “Süfyani” veya “Deccal’in habercisi” olarak tasvir etmek) için bu tür rivayetleri üretmiş veya yaymış olabilirler. Bu bağlamda, Melhame-i Kübra anlatısı, İslam içi çatışmaların (fitne) travmasının, kozmik bir “iyi-kötü” savaşı olarak dışsallaştırılması ve “Rumlar” gibi harici, büyük bir düşmana yansıtılması olarak okunabilir. Bu bakış açısı, anlatının “gerçeklik” iddiasını literal bir gelecek tasvirinden, geçmişin sembolik bir ifadesine dönüştürür. Ayrıca, bazı eleştirel yaklaşımlar, Mehdi, Deccal ve Hz. İsa’nın inişi gibi figürlerin Kur’an’da yer almadığını, bu anlatıların Yahudi-Hristiyan apokaliptik geleneğinden etkilendiğini ve zamanla İslam’a dahil edildiğini savunur. Bu görüşe göre, bu tür beklentiler Müslümanları mevcut sorunlarını çözmek yerine pasif bir kurtarıcı bekleyişine itmektedir.  

Bu farklı yorumlar, Melhame-i Kübra anlatısının tek bir “gerçeklik” tanımına sığdırılamayacağını göstermektedir. Anlatı, literalist bir okumayla gelecekte yaşanacak kaçınılmaz bir olay, tarihselci bir okumayla erken İslam döneminin siyasi kaygılarının bir ürünü, sembolik bir okumayla ise her çağda yaşanabilecek hak-batıl mücadelesinin evrensel bir alegorisi olarak görülebilir. Bu çok katmanlılık, anlatının İslam düşüncesindeki kalıcılığını ve dinamizmini de açıklamaktadır.

Hristiyan Eskatolojisinde “Armageddon”

Hristiyan eskatolojisi, dünya tarihinin sonunu getirecek olan nihai çatışmayı “Armageddon” terimiyle ifade eder. Bu kavram, popüler kültürde nükleer bir felaketten küresel bir savaşa kadar her türlü kıyamet senaryosuyla özdeşleşmiş olsa da, teolojik kökenleri Yeni Ahit’in son kitabı olan Yuhanna’nın Vahyi’ne dayanır. Armageddon, sadece askeri bir çatışma değil, aynı zamanda Tanrı’nın egemenliğinin, kötülüğün güçleri üzerinde kesin ve nihai zaferini ilan ettiği kozmik, ahlaki ve ruhsal bir hesaplaşma anıdır. Bu savaşın yorumlanması, Hristiyan teolojisindeki farklı eskatolojik ekoller arasındaki en temel ayrım noktalarından birini oluşturur.

Kavramsal Köken ve Kutsal Metinlerdeki Yeri

Armageddon kavramının kökeni ve Kutsal Kitap’taki yeri, belirli bir kelime ve metin etrafında şekillenir.

“Armageddon” Kelimesinin Etimolojisi: “Armageddon” kelimesi, Kutsal Kitap’ta yalnızca bir kez, Vahiy Kitabı 16. bölüm 16. ayette geçer. Kelimenin kökeninin, İbranice  

Har-Megiddo (הַרמְגִדּוֹ‎), yani “Megiddo Tepesi” ifadesinden geldiği genel olarak kabul edilir. Megiddo, antik İsrail’in kuzeyinde, Yizreel Vadisi’ne hakim stratejik bir tepe ve şehirdi. Bu vadi, tarih boyunca Mısırlılar, Asurlular, İsrailoğulları ve diğer birçok ulus arasında sayısız kritik savaşa sahne olmuştur. Örneğin, Hâkimler Kitabı’nda Debora ve Barak’ın Kenanlılara karşı zaferi veya Krallar Kitabı’nda Kral Yoşiya’nın ölümü gibi önemli olaylar burada gerçekleşmiştir. Bu zengin askeri tarih, Megiddo’yu büyük ve belirleyici bir çatışma için güçlü bir sembol haline getirmiştir.  

Ana Kaynak Olarak Vahiy Kitabı: Armageddon anlatısının tek ve ana kaynağı, Yeni Ahit’in son ve tek peygamberlik kitabı olan Yuhanna’nın Vahyi’dir. Bu kitabın tarihsel bağlamı, metnin anlaşılması için hayati önem taşır. Geleneksel ve akademik kabule göre kitap, yazarının kendisini tanıttığı şekliyle “Yuhanna” tarafından, Roma İmparatorluğu’na bağlı Ege’deki Patmos adasında sürgündeyken kaleme alınmıştır. Yazılış tarihi olarak genellikle, Hristiyanlara yönelik baskıların arttığı ve imparator kültünün (imparatora tanrı olarak tapınma) dayatıldığı İmparator Domitianus dönemi (MS 90-96 civarı) kabul edilir. Bu zulüm ortamı, Vahiy Kitabı’nın neden baskıcı rejimleri (özellikle Roma İmparatorluğu’nu) “canavar” ve “Büyük Babil” gibi sembollerle tasvir ettiğini ve inananlara “sadık kalmaları” ve Tanrı’nın nihai zaferini beklemeleri yönünde bir umut ve direniş mesajı verdiğini açıklar.  

Vahiy Kitabı’nda Armageddon Anlatısı

Vahiy Kitabı, Armageddon’u izole bir olay olarak değil, Tanrı’nın dünya üzerindeki kötülük ve isyanı yargıladığı bir dizi apokaliptik olayın doruk noktası olarak sunar.

Apokaliptik Sembolizm: Vahiy, harfi harfine okunması amaçlanan bir tarih kitabı değil, derin sembollerle dolu bir “apokalipsis” (Yunanca: apokalypsis, “örtüyü kaldırma, gizli olanı açığa çıkarma”) metnidir. Armageddon’a giden süreç, Tanrı’nın gazabını ve yargısını temsil eden bir dizi felaketle tasvir edilir. Bu felaketler, sırasıyla açılan  

Yedi Mühür (Mahşerin Dört Atlısı’nı serbest bırakır), çalınan Yedi Borazan ve yeryüzüne dökülen Yedi Tas ile sembolize edilir. Bu yargı sürecinde yıkılacağı bildirilen “Büyük Babil” adlı fahişe şehir, genellikle zulmün, ahlaki çöküşün ve Tanrı’ya isyanın merkezi olarak yorumlanır ve metnin orijinal bağlamında Roma İmparatorluğu’na işaret ettiği düşünülür.  

Savaşın Tarafları: Çatışma, temelde iki kozmik güç arasında gerçekleşir:

• İyi Taraf: Zafer kazanacak olan figür, “Sadık ve Gerçek” olarak adlandırılan, beyaz bir at üzerinde gökten inen Kuzu‘dur (İsa Mesih). O’na, “çağrılmış, seçilmiş ve sadık kalmış olanlar” yani göksel orduları (melekler ve azizler) eşlik eder.  
• Kötü Taraf: Kötülüğün ordusu, üçlü bir ittifaktan oluşur: Ejderha (Şeytan), onun gücünü alan denizden çıkan Canavar (genellikle Antichrist/Deccal olarak yorumlanır) ve yerden çıkan Sahte Peygamber. Bu üçlü, mucizeler yaratarak “dünyanın bütün krallarını” ve onların ordularını Tanrı’ya karşı savaşmak üzere bir araya getirir.  

Savaşın Kozmik ve Evrensel Niteliği: Vahiy 16:14, bu orduların “Mutlak Güce Sahip Tanrı’nın büyük gününde yapılacak savaş için” toplandığını belirtir. Pek çok teolog ve yorumcu, “İbranice Armageddon denilen yere” toplanma ifadesinin, belirli bir coğrafi konumu değil, Tanrı’nın egemenliğine karşı küresel bir isyan durumunu ve nihai hesaplaşmanın sembolik sahnesini ifade ettiğini savunur. Savaş, Megiddo’daki yerel bir muharebeden çok, tüm dünyayı ve hatta kozmosu kapsayan bir çatışmadır. Bu, sadece insanlar arasında değil, Tanrı ile O’na başkaldıran tüm kötücül güçler arasında bir savaştır.  

Sonuç: Savaş, uzun süren bir mücadele değil, ilahi gücün ani ve ezici bir tezahürüdür. İsa’nın ağzından çıkan keskin kılıçla (Tanrı’nın sözünün yargılayıcı gücünü simgeler) düşman orduları yok edilir. Canavar ve Sahte Peygamber yakalanarak diri diri “kükürtle yanan ateş gölüne” atılır [Vahiy 19:19-21]. Bu zaferin ardından Şeytan yakalanır ve bin yıllığına dipsiz derinliklere atılarak bağlanır [Vahiy 20:1-3]. Bu olay, tarihin mevcut döngüsünü sona erdirir ve ardından ya literal ya da sembolik bir “bin yıllık” barış dönemi başlar. Bu dönemin sonunda ise kötülüğün tamamen ortadan kaldırıldığı, ölümün ve gözyaşının olmadığı, Tanrı’nın halkıyla birlikte yaşadığı “yeni bir gök ve yeni bir yeryüzü” kurulur.  

“Gerçeklik Durumu” ve Teolojik Yorum Çerçeveleri

Armageddon’un ne zaman ve nasıl gerçekleşeceği, hatta literal bir olay olup olmadığı sorusu, Hristiyan teolojisindeki en hararetli tartışmalardan biridir. Bu tartışmalar, Vahiy 20. bölümde bahsedilen “bin yıllık” (Latince: millennium) dönemin nasıl yorumlandığına bağlı olarak üç ana eskatolojik ekol etrafında şekillenir.  

Milenyum Tartışmaları

• Premillennializm (Bin Yıl Öncesicilik): Bu görüşe göre, İsa Mesih yeryüzüne ikinci kez gelmeden önce büyük bir sıkıntı dönemi ve Armageddon savaşı yaşanacaktır. İsa’nın dönüşü, bu savaşı sonlandıracak ve O’nun yeryüzünde literal (harfi) bin yıllık bir krallık kurmasını sağlayacaktır. Bu krallıkta Şeytan bağlı olacak ve yeryüzünde barış hüküm sürecektir. Bu görüş, özellikle Vahiy’in literal okunmasına önem veren Evanjelik ve Dispensasyonalist (Dönemselci) Hristiyanlar arasında oldukça yaygındır. Armageddon, bu teolojide, Mesih’in krallığını başlatan somut ve gelecekteki bir olaydır.  
• Postmillennializm (Bin Yıl Sonrasıcılık): Bu görüş, “bin yıl”ın literal bir dönemi değil, İncil’in dünya çapında yayılmasıyla Kilise’nin öncülüğünde tesis edilecek uzun bir barış, adalet ve refah çağını (bir “altın çağ”) sembolize ettiğini savunur. Bu iyimser eskatolojiye göre, dünya giderek daha iyi bir yer haline gelecektir. İsa, bu sembolik bin yıllık çağın sonunda geri dönecektir. Armageddon ise, bu çağın sonunda Şeytan’ın kısa bir süreliğine serbest bırakılmasıyla yaşanacak küçük ve son bir isyan olarak görülür ve Tanrı tarafından kolayca bastırılır.  
• Amillennializm (Bin Yılsızcılık): Bu görüş, Vahiy 20’deki “bin yıl”ın gelecekteki literal bir dönem olmadığını, İsa’nın ilk gelişiyle (dirilişi ve göğe yükselişi) ikinci gelişi arasındaki tüm kilise çağını sembolize ettiğini savunur. Dolayısıyla, inananlar şu anda bu sembolik bin yıl içinde yaşamaktadırlar ve Mesih göksel tahtından Kilise aracılığıyla hüküm sürmektedir. Bu görüşe göre Armageddon, tarihin sonundaki tek ve nihai yargı anını ifade eder veya alternatif olarak, kilise çağı boyunca iyi ile kötü arasında sürekli devam eden ruhsal savaşı temsil eder. İsa, bu sembolik çağın sonunda geri dönecektir. Bu yorum, Roma Katolik Kilisesi, Ortodoks Kiliseleri ve Reformist (Kalvinist, Lüteriyen) kiliselerin geleneksel ve hakim görüşüdür.  

Bu üç temel görüş, Armageddon’un “gerçeklik” iddiasını doğrudan etkiler. Premillennialistler için Armageddon, gelecekteki gerçek bir savaştır. Amillennialistler ve Postmillennialistler için ise daha çok ruhsal bir mücadelenin veya tarihin sonundaki nihai yargının sembolik bir adıdır.

Hristiyan Milenyum Görüşlerinin Karşılaştırmalı Analizi

Görüş	İsa’nın Geliş Zamanı	Bin Yılın (Milenyum) Doğası	Armageddon’un Yorumu
Premillennializm	Bin yıldan önce	Gelecekte, yeryüzünde literal (1000 yıllık) bir krallık. İsa fiziksel olarak hüküm sürer.	İsa’nın dönüşünden hemen önce gerçekleşen, O’nun bin yıllık krallığını başlatan büyük, literal ve küresel bir savaş.
Postmillennializm	Bin yıldan sonra	İncil’in başarısıyla yeryüzünde kademeli olarak kurulan sembolik bir barış ve adalet çağı (altın çağ).	Bin yıllık barış döneminin sonunda Şeytan’ın serbest kalmasıyla ortaya çıkan, kısa süren ve kolayca bastırılan nihai bir isyan.
Amillennializm	Bin yıldan sonra	İsa’nın ilk ve ikinci gelişi arasındaki tüm kilise çağını temsil eden sembolik bir dönem. Şu anda içindeyiz.	Tarihin sonundaki nihai yargı anı veya kilise çağı boyunca süren sürekli ruhsal mücadelenin sembolik adı.

Literalist ve Sembolik Yorumlar

Çağdaş teolojide, Armageddon’a dair yorumlar bu ekoller ekseninde çeşitlenir. Özellikle Amerika’daki Evanjelik ve Dispensasyonalist çevrelerde popüler olan literalist (harfî) okumalar, Armageddon’u yakın gelecekte Ortadoğu’da yaşanacak, muhtemelen nükleer silahların kullanılacağı gerçek bir savaş olarak yorumlar. Bu yorumcular, güncel siyasi olayları (İsrail devletinin varlığı, Rusya’nın (“Magog”) yükselişi, Avrupa Birliği’nin (“dirilmiş Roma İmparatorluğu”) rolü vb.) Vahiy’deki kehanetlerin gerçekleşmesi olarak görürler. Bu bakış açısı, “Tanrı’yı kıyamete zorlamak” gibi tehlikeli siyasi teolojilere zemin hazırlayabilmektedir.  

Öte yandan, ana akım Katolik, Ortodoks ve Protestan teolojisi, Vahiy Kitabı’nı ve dolayısıyla Armageddon’u büyük ölçüde sembolik olarak yorumlama eğilimindedir. Bu perspektife göre Armageddon, Tanrı ile kötülüğün güçleri arasındaki evrensel, ruhsal ve kozmik mücadelenin bir tasviridir. Savaş, coğrafi bir mekândan çok, ahlaki bir arenada gerçekleşir ve Tanrı’nın adaleti ile kurtuluş planının nihai zaferini simgeler. Bu yorum, metnin orijinal tarihsel bağlamına daha sadık kalarak, onu 1. yüzyılda zulüm gören Hristiyanlara verilen bir umut mesajı olarak okur: “Zalim Roma İmparatorluğu (Babil) ne kadar güçlü görünürse görünsün, Tanrı’nın egemenliği galip gelecek ve adalet yerini bulacaktır.” Bu bakış açısı, Armageddon’un “gerçekliğini” her çağdaki inananın yüzleştiği ahlaki ve ruhsal mücadelede bulur.  

Yahudi Eskatolojisinde “Gog ve Magog” Savaşı

Yahudi eskatolojisi, tarihin sonunda, Mesih’in gelişini ve evrensel barış dönemini (Olam Haba – Gelecek Dünya) müjdeleyecek olan büyük ve nihai bir savaştan bahseder. Bu savaş, adını baş aktörleri olan “Gog ve Magog”dan alır. Hristiyanlık ve İslam’daki benzer anlatıların aksine, Yahudilikteki bu savaş, günahkâr bir dünyanın cezalandırılmasından ziyade, Tanrı’nın gücünü ve İsrail ile olan ezeli ahdinin geçerliliğini tüm uluslara göstermek için ilahi olarak düzenlenmiş bir olaydır. Anlatının temel kaynağı Tanah’ın (Eski Ahit) Hezekiel Kitabı’dır ve daha sonraki rabbinik literatürde (Talmud ve Midraş) detaylandırılmıştır.

Kavramsal Köken ve Tanah’taki Temelleri

Gog ve Magog kavramının kökeni ve gelişimi, Kutsal Kitap metinlerinin zaman içindeki yorumlanma sürecini yansıtır.

Gog ve Magog: Kavramın temel kaynağı, M.Ö. 6. yüzyılda Babil sürgünü sırasında yaşamış olan peygamber Hezekiel’in kitabının 38. ve 39. bölümleridir. Bu metinlerde,  

Gog “Magog ülkesinden” gelen, “Roş’un, Meşek’in ve Tuval’ın önderi” olan bir liderin adıdır. Dolayısıyla, orijinal metinde “Gog ve Magog” şeklinde bir ikili değil, coğrafi bir kökeni belirten “Magog’lu Gog” ifadesi bulunur. Yaratılış Kitabı 10. bölümde Magog, Nuh’un oğlu Yafes’in soyundan gelen bir kişi olarak geçer ve bu, Magog’un kuzeydeki ulusların atası olduğuna dair bir ipucu verir. Zamanla, özellikle Septuagint (Tanah’ın Yunanca çevirisi) ve daha sonraki rabbinik ve Hristiyan literatüründe, bu ifade birleşerek “Gog ve Magog” uluslarına veya müttefik güçlerine dönüşmüştür.  

Ana Kaynaklar: Bu eskatolojik savaşın ana hatlarını çizen temel metin Hezekiel Kitabı‘dır. Bununla birlikte, Zekeriya Kitabı‘nın 12. ve 14. bölümleri de “tüm ulusların” savaşmak için Kudüs’e karşı toplanacağını, ancak Tanrı’nın müdahale ederek İsrail’i savunacağını ve düşmanları yok edeceğini anlatarak bu temayı güçlendirir. Yahudi sözlü geleneğinin yazıya geçirilmiş hali olan  

Talmud ve Kutsal Kitap yorumlarını içeren Midraş gibi rabbinik metinler ise bu peygamberlikleri daha da detaylandırır, onları Mesih’in gelişiyle ilgili daha geniş bir eskatolojik çerçeveye oturtur ve savaşın ayrıntıları hakkında ek yorumlar sunar.  

Peygamberlik Anlatılarında Gog ve Magog Savaşı

Hezekiel ve Zekeriya peygamberlerin metinleri, Gog ve Magog savaşının nedenini, seyrini ve sonucunu belirli bir teolojik amaca hizmet edecek şekilde tasvir eder.

Savaşın Ön Koşulu: Savaş, İsrailoğulları’nın günahkâr olduğu ve cezalandırıldığı bir zamanda değil, tam tersine, Babil sürgünü gibi büyük felaketlerden sonra kendi topraklarına dönüp “güven ve barış içinde”, sursuz köylerde yaşadığı bir dönemde gerçekleşecektir. Bu detay kritiktir, çünkü savaşın amacının İsrail’i cezalandırmak olmadığını, aksine Tanrı’nın koruyuculuğunu göstermek olduğunu vurgular.  

Savaşın Tarafları:

• Saldıran Taraf: Savaş, “uzak kuzeyden” gelen   Gog liderliğindeki büyük bir uluslar koalisyonu tarafından başlatılır. Hezekiel, bu koalisyonun içinde Pers, Kuş (Etiyopya/Sudan), Put (Libya), Gomer ve Togarma gibi çeşitli ulusların yer alacağını belirtir. Gog’un kimliği metinde belirsiz bırakılmıştır; bu da onun belirli bir tarihi figürden çok, Tanrı’nın halkına yönelik arketipik bir düşmanı temsil ettiğini düşündürür.  
• Savunan Taraf: Saldırının hedefi, barış içinde yaşayan İsrail halkı‘dır. Ancak savaşın gerçek tarafları Gog ve ordularıyla, İsrail adına doğrudan savaşa müdahale eden Tanrı‘dır. İsrail halkı bu savaşta pasif bir konumdadır; zafer tamamen ilahi bir eylemin sonucudur.  

Savaşın Seyri ve Sonucu: Savaş, insanlar arasındaki bir güç mücadelesiyle kazanılmaz. Gog’un devasa ordusu İsrail topraklarını bir bulut gibi kapladığında, Tanrı’nın gazabı alevlenir ve doğrudan müdahale eder. Bu müdahale, doğaüstü felaketler şeklinde gerçekleşir:

• İsrail dağlarında büyük bir deprem olur.  
• Gog’un ordusu içinde bir kargaşa çıkar ve askerler kılıçlarını birbirlerine çevirirler.  
• Tanrı, düşman ordusunun üzerine sel, dolu taneleri, ateş ve kükürt yağdırır.  

Sonuç, Gog ve müttefiklerinin tamamen yok edilmesidir. Ordudan geriye kalan silahların yakacak olarak yedi yıl, ölülerin gömülmesinin ise yedi ay süreceği belirtilerek yıkımın büyüklüğü tasvir edilir. Bu zaferin asıl amacı Hezekiel 38:23’te özetlenir: “Böylece birçok ulusun gözünde yücelecek ve kutsallaşacağım. O zaman benim Rab olduğumu anlayacaklar”.  

Sonrası: Mesih Çağı’nın Başlangıcı: Gog ve Magog’un yenilgisi, Yahudi eskatolojisinde bir son değil, yeni bir başlangıcın habercisidir. Bu olay, tarihin sancılı dönemini sona erdirir ve Mesih Çağı‘nın (Olam Haba) başlaması için bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Bu zaferden sonra, Mesih’in liderliğinde yeryüzünde evrensel bir barış, adalet, Tanrı bilgisinin yaygınlaşması ve Süleyman Mabedi’nin yeniden inşası gibi olayların gerçekleşeceği bir altın çağın başlayacağına inanılır.  

“Gerçeklik Durumu” ve Tarihsel Yorumlar

Gog ve Magog kehanetinin “gerçekliği”, tarih boyunca ve modern dönemde farklı şekillerde yorumlanmıştır. Bu yorumlar, genellikle dönemin siyasi ve kültürel koşullarından etkilenmiştir.

Tarih Boyunca Gog ve Magog’un Kimliklendirilmesi: Kehanetin metnindeki belirsizlik, yorumcuların Gog ve Magog’u kendi dönemlerinin büyük ve tehditkar düşmanlarıyla özdeşleştirmesine olanak tanımıştır. Bu dinamik yorumlama süreci, kehanetin her çağda güncel kalmasını sağlamıştır:

• Antik dönemde Yahudi tarihçi Josephus, onları Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan İskitler olarak tanımlamıştır.  
• Orta Çağ boyunca, Avrupa’yı tehdit eden Hunlar, Gotlar, Hazarlar, Türkler ve Moğollar gibi göçebe kavimler Gog ve Magog olarak görülmüştür.  
• Modern dönemde, özellikle Soğuk Savaş sırasında ve sonrasında, bazı literalist yorumcular “uzak kuzeyden” gelme ifadesine dayanarak Gog’u Rusya ve müttefikleri olarak kimliklendirmiştir.  

Bu sürekli yeniden kimliklendirme, Gog’un belirli bir ulustan ziyade, İsrail’in varlığına yönelik arketipsel ve ebedi tehdidin bir sembolü olarak işlev gördüğünü göstermektedir.

Mesih Beklentisiyle İlişkisi: Rabbinik gelenek, Mesih’in gelişinden önce dünyanın büyük sıkıntılar ve kaosla dolu bir dönemden geçeceğini öğretir. Bu döneme “Mesih’in doğum sancıları” (Hevlei Mashiah) denir. Gog ve Magog savaşı, bu doğum sancılarının en şiddetlisi ve sonuncusudur. Bazı Yahudi geleneklerinde, bu süreçte iki farklı Mesih figürünün ortaya çıkacağı anlatılır:  

1. Mesih ben Yosef (Yusuf soyundan gelen Mesih): Bu figür, İsrailoğulları’nı bir araya getirecek ve düşmanlara karşı ilk mücadeleyi verecek olan bir savaşçı Mesih’tir. Ancak bu savaş sırasında Armilus (Yahudi geleneğindeki Deccal benzeri kötücül bir figür) tarafından öldürülecektir.  
2. Mesih ben David (Davut soyundan gelen Mesih): Mesih ben Yosef’in ölümünün ardından ortaya çıkacak olan nihai kurtarıcı ve kral Mesih’tir. Gog ve Magog’un ve Armilus’un son kalıntılarını yok edecek ve evrensel barış çağı olan Mesih Çağı’nı başlatacaktır.  

Modern Yahudi Teolojisindeki Yeri: 20. yüzyılda Dini Siyonizm’in yükselişi ve 1948’de İsrail Devleti’nin kurulması, Gog ve Magog kehanetine yeni bir aciliyet ve anlam kazandırmıştır. Birçok dindar Yahudi için, Yahudilerin binlerce yıllık sürgünden sonra kendi topraklarına dönmesi, Hezekiel’in kehanetinin ilk ve en önemli ön koşulunun (topraklara dönüş) gerçekleşmesi anlamına geliyordu. Bu durum, “kurtuluşun başlangıcı” (Atchalta De’Geula) olarak yorumlandı. Bu perspektif, Gog ve Magog savaşını artık sadece teorik bir beklenti olmaktan çıkarıp, mevcut jeopolitik bağlamda her an gerçekleşebilecek somut bir olaya dönüştürdü. Özellikle Kudüs’teki Mabet Tepesi’ne Üçüncü Mabed’i inşa etmeyi amaçlayan radikal gruplar için bu eskatolojik beklentiler, siyasi eylemlerini meşrulaştıran temel bir motivasyon kaynağıdır. Diğer yandan, Ortodoks olmayan (Reformist, Muhafazakâr) ve bazı Haredi (aşırı Ortodoks) Yahudi akımları, bu anlatıları literal bir kehanet olarak değil, ahlaki veya sembolik olarak yorumlama eğilimindedir ve Dini Siyonizm’in aktif, mesiyanik politikasını eleştirirler.  

Bu savaş anlatısının Yahudi teolojisindeki en ayırt edici yönü, bir “arınma” teolojisinden çok bir “tezahür” teolojisine hizmet etmesidir. Savaş, günahkar bir halkı cezalandırmak için değil, Tanrı’nın kendi gücünü, sadakatini ve kutsallığını tüm dünyaya göstermek için ilahi bir sahne olarak kurgulanmıştır. Bu, Yahudi seçilmişlik ve ahit teolojisinin merkezinde yer alan bir fikirdir ve bu anlatıyı diğer dinlerin eskatolojik savaş tasavvurlarından ayıran temel bir teolojik nüanstır.

Karşılaştırmalı Analiz ve Sentez

İslam’ın Melhame-i Kübra’sı, Hristiyanlığın Armageddon’u ve Yahudiliğin Gog ve Magog savaşı, üç İbrahimi dinin eskatolojik vizyonlarının merkezinde yer alan, tarihin sonundaki nihai hesaplaşma anlatılarıdır. Her biri kendi teolojik ve tarihsel bağlamında özgün nitelikler taşısa da, bu anlatılar arasında dikkat çekici yapısal benzerlikler, ortak temalar ve kavramsal etkileşimler mevcuttur. Bu bölümde, üç geleneğin savaş anlatıları karşılaştırmalı bir mercek altına alınarak ortak ve ayrışan yönleri sentezlenecektir.

Ortak Temalar ve Yapısal Benzerlikler

Farklı isimler ve detaylara rağmen, bu üç eskatolojik drama ortak bir temel yapı ve bir dizi arketipsel tema üzerinde yükselir:

• İyi ve Kötünün Nihai Çatışması: Her üç gelenek de tarihi, ilahi adalet ve şeytani kötülük güçleri arasında geçen büyük bir mücadelenin sahnesi olarak görür. Bu mücadele, tarihin sonunda yaşanacak, her şeyin çözüme kavuşacağı ve kazananın kesin olarak belirleneceği nihai bir savaşla doruğa ulaşır. Bu, tarihin anlamsız bir döngü değil, ilahi bir amaca doğru ilerleyen doğrusal bir süreç olduğu inancını yansıtır.
• Kurtarıcı/Mesiyanik Figür: Her anlatıda, kaosu sona erdiren ve zaferi getiren merkezi bir ilahi veya ilahi görevli kurtarıcı figür bulunur. Hristiyanlıkta bu figür, “Kralların Kralı ve Rablerin Rabbi” olarak geri dönen İsa Mesih‘tir. İslam’da bu rol,   Mehdi ve ona yardımcı olan Hz. İsa tarafından paylaşılır. Yahudilikte ise zaferi getiren ve ideal krallığı kuran, Davut soyundan gelen   Mesih ben David‘dir. Bu figürler, adaletsizliğin hüküm sürdüğü bir dünyaya ilahi adaleti ve düzeni getirme umudunu temsil eder.  
• Düşman Arketipi: Kurtarıcının karşısında, kötülüğü, kaosu ve Tanrı’ya isyanı temsil eden bir antitez, bir baş düşman figürü yer alır. Bu figür, insanları saptıran, olağanüstü güçlere sahip ve Mesih’i taklit eden bir “sahte mesih” karakterindedir. Hristiyanlıkta bu figür Canavar (Antichrist) olarak bilinir. İslam’da bu rolü   Deccal ve onun habercisi olarak görülen Süfyani üstlenir. Yahudilikte ise bu arketip,   Gog ve daha sonraki literatürde ortaya çıkan Armilus figürlerinde somutlaşır.  
• Savaş Sonrası Altın Çağ: Nihai zafer, bir yok oluşla değil, yeni ve mükemmel bir başlangıçla sonuçlanır. Her üç gelenek de, büyük savaştan sonra yeryüzünde eşi görülmemiş bir barış, adalet, refah ve tanrısal egemenlik döneminin başlayacağını vaat eder. Yahudilikte bu, Mesih Çağı‘dır. Hristiyanlıkta bu,   Bin Yıllık Krallık ve ardından gelen “yeni gök ve yeni yeryüzü”dür. İslam’da ise Hz. İsa ve Mehdi’nin liderliğinde yeryüzünün adaletle dolduğu bir dönemdir. Bu vaat, inananlara mevcut sıkıntılara katlanmaları için bir umut ve motivasyon kaynağı sunar.  

Temel Farklılıklar ve Teolojik Ayrışmalar

Ortak yapıya rağmen, anlatılar arasındaki farklılıklar, her bir dinin kendine özgü teolojisini, tarihsel deneyimini ve kimlik anlayışını yansıtır.

• Savaşın Tetikleyicisi: Savaşın başlama nedeni, her dinde farklı bir teolojik vurguya sahiptir.
  • İslam: Savaş, insanlar arasındaki bir ahit bozma eylemiyle, yani Müslümanlar ile Rumlar arasındaki barış antlaşmasının dini bir provokasyon sonucu bozulmasıyla tetiklenir. Bu, savaşın sorumluluğunu daha çok beşeri eylemlere ve ahlaki sadakatsizliğe bağlar.  
  • Hristiyanlık: Savaş, Şeytan’ın (Ejderha) ve onun yeryüzündeki temsilcilerinin (Canavar, Sahte Peygamber) kışkırtmasıyla, “dünyanın krallarının” bilinçli bir şekilde Tanrı’ya karşı toplanmasıyla başlar. Bu, çatışmanın temelinde kozmik bir isyan olduğunu vurgular.  
  • Yahudilik: Savaş, Tanrı’nın kendi gücünü ve yüceliğini tüm dünyaya göstermek amacıyla, barış içinde yaşayan İsrail’e saldırması için Gog’u kışkırtması veya teşvik etmesiyle başlar. Bu, savaşın ilahi bir planın parçası olduğu ve Tanrı’nın egemenliğinin bir tezahürü olarak kurgulandığı fikrini öne çıkarır.  
• Tarafların Kimliği ve Coğrafi Odak: Savaşan tarafların kimliği ve savaşın geçtiği mekân, her dinin kendi cemaat anlayışını yansıtır.
  • İslam: Taraflar, dini kimlikler üzerinden tanımlanır: İslam Ümmeti ile Rumlar (Hristiyan Batı). Çatışma, küresel bir nitelik taşısa da, coğrafi odak noktası oldukça spesifiktir: Suriye’deki A’mak ve Dâbık.  
  • Hristiyanlık: Taraflar, dini kimlikten çok, ruhsal bir bağlılık üzerinden tanımlanır: Tanrı’ya sadık olan evrensel Kilise (tüm uluslardan inananlar) ile Tanrı’ya isyan eden dünya sistemleri (sembolik Babil ve onunla işbirliği yapan krallıklar). Coğrafi odak, tüm dünyayı kapsayan evrensel ve sembolik bir niteliktedir.  
  • Yahudilik: Taraflar, etnik ve ahde dayalı bir kimlik üzerinden tanımlanır: İsrail halkı ile onlara saldıran diğer tüm milletler (goyim). Coğrafi odak nettir: İsrail toprakları ve Kudüs.  
• İlahi Müdahalenin Niteliği: Tanrı’nın savaşa müdahale etme biçimi de farklılıklar gösterir. Yahudilikte Tanrı’nın müdahalesi en doğrudan olanıdır; doğaüstü felaketlerle (deprem, ateş, dolu) düşman ordusunu bizzat yok eder. Hristiyanlıkta, ilahi bir figür olan   İsa ve göksel orduları bizzat savaşarak zaferi getirir. İslam’da ise   Müslümanlar aktif olarak savaşır, ancak zafer Allah’ın yardımı ve lütfuyladır. İlahi müdahale, sürecin sonunda Hz. İsa’nın inişi ve Deccal’i öldürmesiyle zirveye ulaşır.  

Kavramların Birbirine Geçişi ve Etkileşimi

Bu üç eskatolojik anlatı, birbirinden tamamen yalıtılmış değildir. Aksine, tarihsel süreç içinde önemli kavramsal alışverişler ve etkileşimler yaşamışlardır.

• Yecüc ve Mecüc (Gog ve Magog): Bu figürler, üç dinin eskatolojik metinlerinde de yer alan en belirgin ortak noktadır. Kavram, ilk olarak Yahudiliğin Hezekiel Kitabı’nda ortaya çıkmış , Hristiyanlığın Vahiy Kitabı’na geçmiş ve son olarak İslam’ın kutsal metinlerine (Kur’an’da Kehf ve Enbiya Sureleri ile hadisler) dahil olmuştur. Ancak her dinde rolleri, zamanlamaları ve kimlikleri farklılık gösterir. Hezekiel’de Mesih öncesi bir düşman iken, Vahiy’de Bin Yıllık Krallık’tan sonra ortaya çıkan bir isyancı güce dönüşür. İslam’da ise hem Zülkarneyn kıssasıyla ilişkili geçmişte seddin arkasına hapsedilmiş bir kavim hem de kıyametin büyük alametlerinden biri olarak gelecekte ortaya çıkacak yıkıcı bir güçtür.  
• Deccal ve Antichrist: İslam’daki Deccal ve Hristiyanlıktaki Antichrist (Canavar) figürleri arasında çok güçlü yapısal ve işlevsel paralellikler vardır. Her ikisi de Mesih’i taklit eden (“sahte mesih”), olağanüstü güçlere ve mucizelere sahip olduğunu iddia eden, insanları saptırarak kendisine taptıran ve tarihin sonundaki nihai kötü liderdir. Bu benzerlik, iki gelenek arasında erken dönemde bir etkileşim olduğunu düşündürmektedir.  
• Hz. İsa’nın Rolü: Hz. İsa, bu üç dinin eskatolojisini birbirine bağlayan en ilginç ve karmaşık figürdür. Hristiyan eskatolojisinin doğal olarak merkezi kurtarıcısıdır. Yahudilikte beklenen bir figür olmasa da, İslam eskatolojisinde çok önemli bir rol oynar. İslam’a göre İsa, ölmemiş, göğe yükseltilmiştir ve ahir zamanda geri dönerek yardımcı bir kurtarıcı olarak görev yapacaktır. Mehdi’nin zuhurundan sonra inecek, Deccal’i öldürecek, haçı kıracak, domuzu öldürecek ve İslam’ı yeryüzünde hakim kılacaktır. Bu, Hristiyanlığın merkezi figürünün, İslam’ın eskatolojik zaferini teyit eden bir role sahip olması, iki din arasındaki en dikkat çekici teolojik kesişim ve ayrışma noktalarından biridir.  

Aşağıdaki tablo, bu karşılaştırmalı analizin temel bulgularını özetlemektedir.

Üç Dinin Eskatolojik Savaş Anlatılarının Karşılaştırmalı Özeti

Özellik	İslam (Melhame-i Kübra)	Hristiyanlık (Armageddon)	Yahudilik (Gog ve Magog)
Savaşın Adı	Melhame-i Kübra (Büyük Kıyım)	Armageddon (Megiddo Tepesi)	Gog ve Magog Savaşı
Ana Kaynak	Hadis Literatürü (Fiten ve Melahim)	Yeni Ahit (Vahiy Kitabı)	Tanah (Hezekiel, Zekeriya)
Baş Düşman	Deccal, Süfyani ve Rumlar	Canavar (Antichrist) ve Sahte Peygamber	Gog ve müttefik uluslar, Armilus
Kurtarıcı Figür	İmam Mehdi ve Hz. İsa	İsa Mesih (Kuzu)	Mesih ben David
Savaşın Mekânı	Suriye (A’mak ve Dâbık)	Sembolik ve Evrensel	İsrail Toprakları / Kudüs
Savaşın Tetikleyicisi	Beşeri ahit bozma (ihanet)	Kozmik isyan (Tanrı’ya başkaldırı)	İlahi plan (Tanrı’nın gücünü göstermesi)
Savaşın Niteliği	Müslümanların savaştığı, ilahi yardımla kazanılan büyük bir muharebe	İsa’nın ve ordularının savaştığı kozmik ve ruhsal bir hesaplaşma	Tanrı’nın doğaüstü felaketlerle doğrudan müdahale ettiği ilahi bir yargı
Nihai Sonuç	Deccal’in öldürülmesi, yeryüzünde İslam’ın hakimiyeti	Kötülüğün yok edilmesi, Bin Yıllık Krallık, yeni gök ve yeni yeryüzü	Düşmanların yok edilmesi, Mesih Çağı’nın başlaması

Bu karşılaştırma, üç büyük dinin, tarihin sonuna dair benzer bir dramatik yapı hayal ederken, bu yapıyı kendi özgün teolojik ilkeleri, tarihsel deneyimleri ve cemaat kimlikleriyle nasıl doldurduklarını açıkça ortaya koymaktadır.

Tarihin Sonunda Anlam Arayışı

İslam’daki Melhame-i Kübra, Hristiyanlıktaki Armageddon ve Yahudilikteki Gog ve Magog savaşı anlatıları, İbrahimi dinlerin eskatolojik düşüncesinin en dramatik ve etkili ifadeleridir. Bu nihai savaş tasavvurları üzerinde yapılan kapsamlı ve karşılaştırmalı inceleme, bu anlatıların “gerçeklik durumu”nun tek bir boyuta indirgenemeyecek kadar çok katmanlı olduğunu ortaya koymaktadır. Bu metinler, inananlar için geleceğe dair literal bir kehanet, tarihçiler için belirli sosyal ve siyasi koşulların ürünü olan tarihsel bir belge ve teologlar için her çağda geçerli olan hak-batıl mücadelesinin ebedi bir sembolü olarak okunabilir ve okunmuştur. “Gerçeklik”, metnin kendisinde içkin bir özellikten çok, onu okuyan topluluğun benimsediği hermenötik (yorumbilimsel) çerçeve tarafından metne atfedilen bir niteliktir.

Bu eskatolojik beklentilerin, özellikle literalist ve harfî yorumlandığında, modern dünyada somut ve çoğu zaman sorunlu etkilere yol açtığı da göz ardı edilemez bir gerçektir. Amerika Birleşik Devletleri’ndeki bazı Evanjelik grupların dış politikayı, özellikle İsrail’e yönelik politikaları, Armageddon kehanetlerini gerçekleştirmenin bir aracı olarak görmesi ; Ortadoğu’da yaşanan çatışmaların ve krizlerin, farklı dinlere mensup gruplar tarafından “kıyamet alametleri” olarak yorumlanarak daha da alevlendirilmesi ; ve bazı radikal grupların “Tanrı’yı kıyamete zorlama” (  

forcing God’s hand) gibi, ilahi takdiri hızlandırmak adına kaos ve çatışmayı arzulayan tehlikeli teolojiler geliştirmesi , bu inançların ne denli güçlü bir siyasi ve sosyal motivasyon aracı olabildiğini göstermektedir. Bu durum, apokaliptik metinlerin sorumlu bir şekilde yorumlanmasının önemini bir kez daha ortaya koymaktadır.  

Nihayetinde, bu büyük savaş anlatıları, temelde insanın en derin varoluşsal arayışlarının bir yansımasıdır. Kaos ve belirsizlikle dolu bir dünyada anlam arayışı; adaletsizliğin ve zulmün hüküm sürdüğü bir düzende nihai adalet umudu; ve tarihin anlamsız bir döngüden ibaret olmadığı, aksine ilahi bir amaca doğru ilerlediği inancıyla gelen bir umut arayışı. Melhame-i Kübra, Armageddon ve Gog-Magog, sadece bir yıkım ve kıyım kehaneti değil, aynı zamanda mevcut bozuk düzenin sona ereceği ve yerine mükemmel, adil ve kalıcı bir ilahi düzenin kurulacağı vaadidir. Bu anlatılar, inanç, umut ve korku üçgeninde, insanlığın tarihle, kaderle ve Tanrı ile olan ilişkisini anlamlandırma çabasının en güçlü ve kalıcı edebi anıtları olarak varlıklarını sürdürmektedir.

Kaynaklar

https://www.youtube.com/watch?v=v3KEoHdQHMU
https://www.afyontime.com/makale/1901/incil-ve-hadisi-seriflerde-melhame-i-kubra-armagedon.html
https://www.altinoluk.com.tr/hiristiyan-yahudi-kaynaklarina-gore-melhame-i-kubra-armagedon.html
https://www.jw.org/tr/kutsal-kitabin-ogrettikleri/sorular/armagedon-savasi/
https://tr.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCfyani
https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11630/12694/10505914.pdf?sequence=1&isAllowed=y
https://webdosyasp.diyanet.gov.tr/muftuluk/UserFiles/izmir/Ilceler/menemen/UserFiles/Files/D%C4%B0YANET%20HAD%C4%B0SLERLE%20%C4%B0SLAM%20Cilt1%20csc_6f9160b4-ff83-42b8-b32a-cb34b4a49cc5.pdf
https://www.youtube.com/watch?v=gCw_HRHqH00
https://www.youtube.com/watch?v=MkFyQzi9RzM
https://tevhiddergisi.org/melhame-i-kubra-armageddon-buyuk-dunya-savasi-uzerine-bir-degerlendirme/
https://kutsalkitap.info.tr/?q=va%2017:%208-14
https://www.tr724.com/vahiy-kitabi-ve-eskatolojik-metinleri-yorumlama-sorunu/
https://www.thebiblewayonline.com/Turkey/IBKI%20Turkey%20Courses/Revelation%20of%20Jesus%20Christ%20to%20His%20Apostle%20John.en.tr.pdf
https://hristiyankitaplar.com/tr/system/files/local_files/tanrinin_son_vahyi_website_edition.pdf?download=1
https://strasam.org/dinfelsefe/din/armageddon-nedir-bir-cilginlik-midir-yoksa-birilerinin-tutkulu-saplantisi-mi-2474
https://m.youtube.com/watch?v=tho4XoBDgc&pp=ygUTI2FybWFnZWRkb25zYXZhxZ_EsQ%3D%3D https://www.fikriyat.com/yazarlar/mustafa-ozcan/2024/08/11/melheme-i-kubraya-dogru https://elmustafayayinlari.com/ehlisunnet-rivayetlerinde-mehdi/ https://www.jw.org/tr/kutuphane/makale-dizileri/ek-konular/armageddon-ortado%C4%9Fu-ba%C5%9Flayacak-kutsal-kitap/ https://dogrulukkitap.com/urun/vahiy-ve-armagedon/ https://www.youtube.com/watch?v=4YF1cD62QzM&vl=en-US https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/272589/yokAcikBilim_195685.pdf?sequence=-1 https://www.gotquestions.org/Turkce/incelemesi-kitabi-vahiy.html https://www.alimamali.com/html/tur/book/mahdi%20va%20qeibat%20nomani/14.htm https://www.worldhistory.org/trans/tr/1-23535/vahiy-kitabi/ https://www.kafkas.edu.tr/dosyalar/sobedergi/file/012/6_0.pdf https://www.kutsalkitap.org/elcilerin-isleri/ https://m.youtube.com/shorts/EnUH33RBm9c https://www.altinsehiradana.com/Makale/kiyamet-ve-son-savas-armageddon/492/ https://www.salom.com.tr/haber/120289/yahudilikte-mesih-beklentisi https://www.gotquestions.org/Turkce/Gog-Magog.html https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/652517 https://forum.donanimhaber.com/armagedon-veya-melhame-i-kubra–2678455 https://tr.wikishia.net/view/Yemani_Ayaklanmas%C4%B1 https://islamansiklopedisi.org.tr/melhame https://islamansiklopedisi.org.tr/fiten-ve-melahim https://www.isav.org.tr/img/20150616__936548114.pdf https://tr.wikipedia.org/wiki/Mesih%C3%87a%C4%9F%C4%B1
https://cdn.timas.com.tr/preview/9786050842890.pdf
https://acikerisim.uludag.edu.tr/bitstreams/c6de6f87-0456-4d91-b356-67e639f0d20a/download
https://isamveri.org/pdfdrg/D02036/2014_63/2014_63_SEKERC.pdf
https://acikerisim.uludag.edu.tr/bitstreams/1ea38ffa-cc50-44d4-b699-dfcda9d1758e/download
https://acikerisim.uludag.edu.tr/bitstreams/203b9f5d-3c2b-4866-816d-3dc682ca816f/download
https://sorularlarisale.com/eger-bu-sufyan-ve-islam-deccali-olsa-sen-olduremezsin-eger-o-olmazsa-onun-suretiyle-oldurulmez-hadisin-kaynagi-nedir
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/511256
https://www.gotquestions.org/Turkce/yedi-muhur-borazan-kase.html
https://www.arkeolojisanat.com/shop/blog/vahiy-kitabi-ile-buyu-tabletleri-arasinda-benzerlikler-bulundu_3_1372022.html
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/510838
https://yaklasansaat.com/YsVsCode/https/http-folders/yaklasan_saat/yaklasan_saat_olaylari/melhame_hadisi_ve_yorumu.html
https://www.youtube.com/watch?v=0WKSSDRQMq4
https://www.youtube.com/watch?v=T6QIpkfgUVg
https://tr.wikipedia.org/wiki/Vahiy_Kitab%C4%B1
https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/TEZ/ET002202.pdf
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/206358
https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/mesih
https://akademyadergisi.com/armagedon-savasi/
https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/TEZ/51296.pdf
https://onculanalitikfelsefe.com/enis-doko-uclubirlik-problemi-ve-hristiyan-teizminin-elestirisi-uzerine-3-bolum-yesua-ozcelik/
https://isamveri.org/pdfdrg/D284118/2019/2019_HARMANOF.pdf
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4183536
https://tr.wikipedia.org/wiki/Ye%27c%C3%BCc_ve_Me%27c%C3%BCc
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2611328
https://acikerisim.uludag.edu.tr/server/api/core/bitstreams/77fcdabe-95fc-4b61-b3ea-35e46d88a78c/content
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/932909
https://www.emedrese.com.tr/blog/ana-hatlariyla-yahudilik/
https://www.youtube.com/watch?v=lpFR5IPlTa0
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2465895
https://www.kutsalkitap.org/hezekiel/
https://www.5ocakgazetesi.com/armageddon-savasi-nedir
https://www.caferider.com.tr/–imam-mehdi-nin-dunyaya-geldigini-itiraf-eden-ehl-i-sunnet-limleri_m3306.html
https://www.kitapyurdu.com/kitap/yahudi-dusunurlerin-astroloji-algisi/647376.html
https://www.bibliotechnology.blog/post/vahiy-kitab%C4%B1nda-%C3%B6v%C3%BClen-ve-t%C3%BCrkiye-de-bulunan-yedi-kilise
https://www.indyturk.com/node/742938/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/gazze-kapan%C4%B1ndaki-i%CC%87srail%E2%80%99-kutsal-kitap-kehanetlerinden-kaynakl%C4%B1
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2074498
https://www.saidnursi.de/mehdi-as-ne-zaman-zuhur-edecek/
https://tr.wikishia.net/view/S%C3%BCfyani
https://www.yeniasya.com.tr/m-latif-salihoglu/hz-mehdi-ye-dair-sual-cevap-2_525174
https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/247923/yokAcikBilim_10319479.pdf?sequence=-1
https://tr.wikipedia.org/wiki/Armageddon
https://www.ridvandemir.net/post/kur-%C3%A2n-da-ve-ki-t%C3%A2b-i-mukaddes-te-mesi-h-b%C3%B6l%C3%BCm-1
https://uludag.edu.tr/dosyalar/garbiyat/oksident/dergi_dosyalari/2022_4_2_Ismet.Tunc.htm
https://www.indyturk.com/node/113076/t%C3%BCrkiyeden-sesler/%C5%9Fia-ve-s%C3%BCnnilerde-mehdi-deccal-mesih-ve-sa%C3%AEd%C3%AA-kurd%C3%AE
https://www.yeniasya.com.tr/halil-elitok/melhame-i-kubra_372342
https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/TEZ/ET002880.pdf
https://www.sosyalarastirmalar.com/articles/analysis-of-the-ahadith-of-a-time-will-come-in-the-context-of-prophesies-ofthe-prophet.pdf
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/739534
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2747484
https://www.koprudergisi.com/yaz-1995/mehdi-uzerine/
https://en.wikipedia.org/wiki/Gog_and_Magog
https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/TEZ/58021.pdf
https://sorularlarisale.com/ustad-ahir-zaman-mehdisi-midir-ustattan-sonra-mehdi-gelecek-mi
https://judaism.stackexchange.com/questions/137340/who-are-gog-and-magog
https://en.wikipedia.org/wiki/Book_of_Ezekiel
http://www.hopeinchristnm.com/media/Class%20Notes/Gog%20and%20Magog.pdf
https://www.amazon.com/Israel-Magog-Ezekiel-Charles-Ozanne/dp/1783646349
https://www.quora.com/Which-countries-today-are-Gog-and-Magog-in-the-Bible
https://isamveri.org/pdfdrg/D03434/2017_19/2017_19_SEYHANAE.pdf
https://www.britannica.com/topic/Gog
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1421414
https://etsjets.org/wp-content/uploads/2010/08/files_JETS-PDFs_28_28-1_28-1-pp021-031_JETS.pdf
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/143890
https://christiancourier.com/articles/armageddon-the-next-of-the-left-behind-series
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/85859
https://www.npr.org/2023/04/03/1167715957/armageddon-shows-how-literal-readings-of-the-bibles-end-times-affect-modern-time
https://www.reformedreader.org/mchart.htm
https://puritanboard.com/threads/the-salvation-of-jews-armageddon-from-an-amillennial-perspective.106736/
https://www.thegospelcoalition.org/essay/views-of-the-millennium/
https://www.christianity.com/wiki/end-times/what-is-the-battle-of-armageddon-meaning-significance.html
https://www.scottlapierre.org/four-views-of-the-end-times/
https://churchleaders.com/christianity/470012-the-meaning-of-armageddon-a-theological-and-cultural-exploration.html/2
http://christianciv.com/eschatology_bs_Sect1.htm
https://www.fivesolas.com/esc_chrt.htm
https://learn.ligonier.org/articles/millennial-maze
https://carm.org/eschatology/comparison-millennial-views/
https://www.theshepherds.church/blog/traces-of-defeatism
https://www.4truthministry.org/four-end-time-views/
https://readytoharvest.com/christian-eschatology-chart/
https://equipthepeople.com/wp-content/uploads/2012/05/four-views-ultimate-chart.pdf